سابقه

سنتز هورمون‌های تیروئیدی، از آن جهت که شکل‌گیری نهایی هورمون‌ها در خارج سلول و در مجرای فولیکولی صورت می‌گیرد، در بین غدد اندوکرینی یک پدیده بی نظیر بشمار می‌آید. تیروگلوبولین، گلیکوپروتئین با وزن ملکولی بالاست که روی ریبوزوم‌های شبکه اندوپلاسمی در سلول‌های فولیکولی طی یک سری فرایندهای متوالی سنتز می‌شود (1،2،3).

تورم‌های غیر نئوپلاستیک و غیر التهابی غده تیروئید، که عموماً تحت عنوان گواتر خوانده می‌شود، در تمام پستانداران اهلی، پرندگان و دیگر مهره‌داران غیر‌پستاندار شکل می‌گیرد. مکانیزم‌های پاتولوژیک مسئول شکل‌گیری هیپرپلازی تیروئید عبارتند از جیره‌های غذایی فقیر از ید، ترکیبات گواتروژنیک که در پروسه تیروکسینوژنز تداخل ایجاد می‌کنند، مقادیر بالای ید در جیره غذایی و نواقص با منشأ ژنتیک در آنزیم‌های مسئول بیوسنتز هورمون‌های تیروئیدی. تمام این مکانیزم‌ها منجر به سنتز ناکافی تیروکسین و کاهش غلظت سرمی تیروکسین (T₄) و تری یدوتیرونین (T₃) می‌گردد. این کمبود توسط غده هیپوتالاموس و هیپوفیز شناسایی شده سبب افزایش تولید هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH) می‌شود، که منتج به هیپرتروفی و هیپرپلازی سلول‌های فولیکولی تیروئید می‌گردد (2،4،5).

گواتر که به‌دنبال تورم غده تیروئید به وجود می‌آید زمانی شکل می‌گیرد که این غده سعی در تولید هورمون‌های مورد نیاز بدن دارد. هورمون‌های تیروئیدی T₃ و T₄ برای حفظ کنترل روی متابولیزم بسیار ضروری و مهم می‌باشند. کمبود یا زیادی T₃ و T₄ اثرات برجسته و شاخصی روی حیوانات آسیب دیده دارد (6).

بسیاری از موارد هیپوتیروئیدیسم مادرزادی با سقط‌های آخر دوره، مرده‌زایی و مرگ‌های زود هنگام پس از تولد در چند قلوها مرتبط می‌باشد (6،7).

از حیواناتی که زنده به‌دنیا می‌آیند، برخی ضعیف بوده، در برخی نواحی بدن بدون مو و در ناحیه سر و گردن دچار ادم زیر جلدی (میگزودم) هستند. حیوانات متولد شده از مادرانی که از جیره غذایی فقیر از ید تغذیه کرده‌اند بیشتر دچار هیپرپلازی شدید تیروئیدی می‌شوند و علائم کلینیکی هیپوتیروئیدیسم را نشان می‌دهند (4،5).

در بیشتر موارد تنها ضایعه ماکروسکپی قابل رویت در حیوانات سقط شده یا تازه به‌دنیا آمده، تورم و بزرگ شدن دو طرفه غده تیروئید می‎باشد. به‌دلیل تنوع در سایز و ظاهر غدد تیروئید، باید در بیشتر موارد از هیستوپاتولوژی به عنوان تنها روش تأیید گواتر استفاده شود. تورم و بزرگ شدن غده تیروئید می‌تواند به دلیل هیپرپلازی بافت تیروئید یا افزایش مقدار کلوئیدی باشد که سبب اتساع مجاری فولیکولی می‌گردد (6).

گواتر اولیه در اثر مصرف جیره غذایی فقیر از ید به‌وجود می‌آید، در حالی‌که گواتر ثانویه در اثر مصرف جیره غذایی یا آب حاوی مقادیر زیاد کلسیم، نیترات، گیاهان گواتروژنیک (گونه‌های Brassica و برخی شبدرها) و در موارد نادر مقادیر زیاد ید شکل می‌گیرد (8).

هدف از مطالعه حاضر کسب اطلاعات بیشتر در خصوص یافته‌های پاتولوژیک و سطح هورمون تیروئید در بزغاله‌های مبتلا به گواتر مادرزادی و مرده زائیده شده می‌باشد که در مورد آن اطلاعات محدودی موجود است.

یافته‌های بالینی

غدد تیروئید 7 رأس بزغاله مرده زائیده شده با علائم ماکروسکپی گواتر تحت معاینات پاتولوژیک قرار گرفتند. تمام 7 جنین، چند قلو بودند؛ (شامل یک مورد جنین 3 قلو، دو مورد جنین 2 قلو). این جنین‌ها متعلق به 3 رأس بز ماده (پاکستانی، نژاد بیتال) بودند. تمام این بزها به اضافه 17 رأس گوسفند بومی، متعلق به یک گله کوچک 20 راسی در روستایی در نزدیکی دانشکده دامپزشکی بودند که جهت تغذیه روزانه در مراتع اطراف چرا داده می‌شدند.

در طول کالبدگشایی جنین‌های سقط شده نمونه‌های غدد تیروئیدی، پس از اندازه‌گیری و ثبت ابعاد غدد، در بلوک‌های بافتی (1×1×5/0 سانتی‌متر) تهیه و در فرمالین بافر 10 درصد تثبیت شدند. نمونه‌های فیکس شده در فرمالین پس از طی مراحل روتین پردازش بافت و تهیه قالب‌های پارافینه در مقاطع به ضخامت 4 میکرون برش خورده و به روش H&E رنگ آمیزی شدند (9).

آزمایشات تشخیصی

در بزغاله‌های مبتلا به گواتر مادرزادی، به‌دلیل هیپرپلازی منتشر و شدید، لوب‌های غدد تیروئید به طور دوطرفه و قرینه بزرگ و متورم شده بودند، همچنین فقدان شکل گیری موی نرمال (آلوپسی) و میگزودما در همه آن‌ها دیده شد (تصویر 1،2). گواتر مادرزادی به طور ماکروسکپی و میکروسکپی در تمام جنین‌ها، که تورم دوطرفه، قرینه و شدید غده تیروئید را نشان دادند، تشخیص داده شد.

در معاینات ماکروسکپی ابعاد تقریبی تمام غدد تیروئید به طور متوسط 5 × 8 × 15 سانتی‌متر بود، هر دو لوب در دو طرف و ایستموس به شکل یک دست یا لوبولار، بدون ضایعات ندولار یا فولیکول‌های کیستی در غدد آسیب دیده، بزرگ شده بودند. هر لوب در هر لاشه بیشتر از 70 گرم وزن داشت. در ملامسه، لوب‌های تیروئید سفت بودند و سطح آن‌ها و سطح مقطع آن‌ها به رنگ قرمز قهوه‌ای تا قرمز تیره بود.

در معاینات میکروسکپی، گواتر هیپرپلاستیک و گواتر کلوئیدی در تمام 7 رأس بزغاله مرده زائیده شده تشخیص داده شد. در موارد ابتلا به گواتر هیپرپلاستیک، هیپرتروفی و هیپرپلازی شدید سلول‌های توپوشی فولیکل‌های تیروئید، به همراه شکل‌گیری برجستگی‌های پاپیلاری به درون مجاری فولیکل‌های کلاپس کرده و حاوی مقدار کم یا حتی هیچ کلوئیدی، مشاهده شد (تصویر 3). فولیکل‌ها، به‌دلیل تجمع مقادیر متفاوت از کلوئید ائوزینوفیلیک و واکوئله، در اندازه‌ها و شکل‌های نامنظم مشاهده شدند. سلول‌های اپیتلیوم توپوشی استوانه‌ای با سیتوپلاسم شدیداً ائوزینوفیلیک و هسته‌های هیپرکروماتیک کوچک که در قسمت بازال سلول‌ها قرار دارند مشاهده شدند. در بیشتر موارد فولیکول‎ها توسط لایه‌های منفرد یا چندتایی از سلول‌های فولیکولی هیپرپلاستیک از داخل پوشیده شده بودند (تصویر 4). در موارد گواتر کلوئیدی، فولیکول‌ها به‌دلیل حضور مواد کلوئیدی ائوزینوفیلیک متسع شده بودند. سلول‌های فولیکولار توپوشی ماکروفولیکول‌ها پهن و آتروفیک دیده شدند. محل تماس مابین مواد کلوئیدی و سطح لومینار سلول‌های فولیکولار صاف و فاقد واکوئل‌های اندوسیتوتیک مشخصه سلول‌های فولیکولار ترشحی فعال بود (تصویر 5).

ارزیابی نهایی

گواتر هیپرپلاستیک عبارت است از تورم و بزرگ شدن غده تیروئید در نتیجه هیپرپلازی سلول‌های فولیکولی تیروئید. سلول‌های فولیکولی تیروگلوبولین را تولید و ترشح می‌کنند، که با ید ترکیب شده و هورمون‌های تیروئیدی را می‌سازند، که به لحاظ متابولیک فعال هستند. این هورمون‌ها سپس به‌صورت کلوئید در مجرای فولیکول‌ها ذخیره می‌شوند. غلظت‌های پایین پلاسمایی T3 و T4 سبب آزاد شدن THR از هیپوتالاموس می‌شوند که به نوبه خود سبب آزاد شدن هورمون TSH از غده هیپوفیز می‌شوند. تحت تأثیر تحریک TSH سلول‌های فولیکولی کلوئید فولیکولار را اندوسیتوز کرده و 3T و T4 را به درون گردش خون سیستمیک آزاد می‌کنند. تحریک طولانی مدت توسط TSH سبب هیپرتروفی و هیپرپلازی سلول‌های فولیکولی و در نهایت گواتر هیپرپلاستیک می‌شود (8). گواتر کلوئیدی بیانگر فاز تحلیلی هیپرپلازی تیروئیدی منتشره می‌باشد (8). هر دو گواتر هیپرپلاستیک و کلوئیدی در این مطالعه مشاهده شدند. گواتر هیپرپلاستیک در جنین‌های دو قلو و گواتر کلوئیدی در جنین‌های سه قلو مشاهده شدند. این نتایج با یافته‌های مطالعات قبلی مطابقت دارد (13-2،5،6،10).

Assane و Sere در سال 2010، در مطالعات خود گزارش کردند که سطح پلاسمایی تیروکسین در بره‌های تکی بالاتر از بره‌های دوقلو است. این محققین همچنین به این نکته اشاره کردند که جنین‌های چند قلو (دوقلو یا سه قلو) مستعد گواتر مادرزادی هستند (14).

در مطالعه حاضر نیز تمام مرده زایی‌ها جنین‌های چند قلو بودند، یکی از موارد سه قلو و سایر موارد دو قلو بودند. علت احتمالی این مستعد بودن را می‌توان به شدت کمبود ید در جنین‌های چند قلو نسبت داد. زیرا جنین‌های تکی که توسط همان دامدار و در همان دامداری نگهداری شدند سالم بودند. اگرچه حیوانات اهلی متنوعی به گواتر مبتلا می‌شوند، ولی در بره‌ها و گوساله‌ها که گواتر با بیماری‌های پیش از تولد از قبیل سقط، مرده‌زایی، آلوپسی و میکزودما و تولد نوزادان ضعیف همراه است، شایع‌تر می‌باشد (2،12). در مطالعه حاضر در تمام جنین‌های مرده زاییده شده، میگزودما و آلوپسی مشاهده شد.

ضروریست در تمام موارد سقط‌های پایان دوره آبستنی، مرده‌زایی یا مرگ نوزادان، نمونه بافت غده تیروئید جهت معاینات هیستوپاتولوژیک به آزمایشگاه ارسال گردد. هورمون تحریک کننده تیروئید سبب آزاد سازی تیروکسین از غده تیروئید می‌گردد این هورمون همچنین میزان اتصال ید درون تیروئید را افزایش می‌دهد. تیروکسین به عنوان عامل کنترل متابولیک عمومی عمل می‌کند، به‌طوری که مقادیر بالاتر تیروکسین سبب افزایش میزان متابولیسم می‌گردد. گواتر به‌دنبال وضعیت‌های هیپرتیروئیدی یا هیپوتیروئیدی به وجود می‌آید (1،2،3).

شایع‌ترین این وضعیت‌ها در بین حیوانات کمبود ید است که حیوان را مبتلا به هیپوتیروئیدیسم می‌کند. خوراک‌های بسیاری هستند که دارای اثرات گواتروژنیک بوده و مانع از فعالیت غده تیروئید می‌شوند. گیاهانی مانند کلم، دانه سویا، عدس، فندق و تمام گیاهان خانواده cruciferous (mustard-like) دارای مواد گواتروژن هستند؛ از قبیل تیوسینات thiocyanate و گویترین goitrin که به ویژه در گیاهان خانواده Brassicaceae فراوان هستند. این مواد در پروسه به دام اندختن ید توسط تیروئید تداخل ایجاد کرده و اثرات آن‌ها با افزودن مقدار ید در جیره غذایی کاهش می‌یابد (1،2،3،8،10).

گواتر در اثر کمبود ید به‌دلیل چرای مادر از مراتع حاوی گیاهان گواتروژنیک، در رحم به وجود می‌آید (15). عامل گواتر در بزغاله‌های معاینه شده در مطالعه حاضر به علت کمبود ید در جیره غذایی تشخیص داده شد. در تمام موارد مادران آبستن از گیاهان گواتروژنیک موجود در مراتع شهرستان تغذیه شده بودند. کمبود ید در جیره غذایی که منجر به شکل‌گیری گواتر هیپرپلاستیک منتشره می‌شود، که تا پیش از افزودن نمک ید‌دار به جیره غذایی حیوانات در بسیاری از نقاط جهان شیوع فراوان داشت. گواتر با منشأ کمبود ید همچنان در سراسر جهان در حیوانات دیده می‌شود، ولی موارد آن تک‌گیر بوده و حیوانات کمی به آن مبتلا می‌شوند. جیره‌های غذایی با ید کم که حاوی ترکیبات گواتروژنیک هستند می‌توانند هیپرپلازی شدید سلول‌های فولیکولی تیروئید و گواتر را به وجود بیاورند. مواد گواتروژنیک عبارتند از تیویوراسیل، سولفانامید، پیازهای خانواده Hofmeister و تعدادی از گیاهان خانواده Brassicaceae (8،10).

نوزادان مادرانی که از جیره‌های غذایی با کمبود ید تغذیه کرده‌اند، مستعد شکل گیری هیپرپلازی شدید سلول‌های فولیکولی تیروئید بوده و علائم کلینیکی هیپوتیروئیدیسم را نشان می‌دهند. هر دو لوب‌های طرفین غده تیروئید در حیوانات جوان، به‌دلیل هیپرتروفی و هیپرپلازی منتشره سلول‌های فولیکولی، به شکل قرینه متورم دیده می‌شوند. وقتی که تورم وسیع باشد منجر به شکل‌گیری تورم‌های قابل لمس و قابل مشاهده در ناحیه قدامی تحتانی گردنی می‌شود. تفاوت در اندازه و شکل فولیکول‌ها، مقدار مواد کلوئیدی درون فولیکول‌ها، وجود سلول‌های اپیتلیومی توپوشی استوانه‌ای با هسته‌های هیپرکروماتیک و سیتوپلاسم ائوزینوفیلیک و همچنین هیپرپلازی سلول‌های فولیکولار درون که در مطالعه حاضر مشاهده شد، تغییرات هیستوپاتولوژیکی هستند که توسط سایر محققین نیز به آن‌ها اشاره شد (1،3،16).

کمبود ید می‌تواند به‌صورت اولیه به‌دلیل مصرف کم ید یا ثانویه به‌دلیل مصرف مقادیر بالای کلسیم، جیره‌های عمدتاً حاوی گیاهان خانواده Brassica spp، باشد. مصرف مداوم مقادیر کم گلیکوزیدهای سیانوژنیک مانند شبدر سفید، عموماً با وقوع میزان بالای نوزادن مبتلا به گواتر همراه می‌باشد. مواد گواتروژن ترکیباتی هستند که در جذب ید موجود در جیره غذایی یا با متابولیسم آن در شکل‌گیری تیروکسین تداخل ایجاد می‌کند. تیوسیانات Thyocianate یک گواتروژن موجود در بسیاری از گیاهان گونه Brassicasea، اعضای خانواده Cruciferae می‌باشد. افزایش ید موجود در جیره غذایی بر اثرات بازدارنگی تیوسیانات بر غلظت انتخابی توسط تیروئید غلبه می‌کند (8).

گویترین (thiooxazolidone) یک گواتروژن تیپ تایویوراسیل (thiouracil-type goitrogen) است که در دانه
kale و دیگر گیاهان خانواده Brassica یافت می‌شود و سنتز هورمون را بلوکه می‌کند. این مشکل با افزودن ید به جیره غذایی رفع نمی‌شود. تای یوریا Thiourea نیز مشابه آن بوده در اتصال ارگانیک ید تداخل ایجاد می‌کند. از این ماده در تولید تجربی هیپوتیروئیدیسم استفاده می‌شود. میموزین موجود در Leucaena leucocephala. نیز در پروسه‌های متابولیک تجزیه شده تبدیل به یک گواتروژن در نشخوارکنندگان می‌شود (8،10،11).

افزایش ید موجود در جیره غذایی نیز می‌تواند منجر به هیپرپلازی تیروئید در حیوانات و انسان گردد. کره اسب‌های متولد شده از مادیان‌هایی که از seaweed خشک حاوی مقادیر فراوان ید تغذیه کرده‌اند مبتلا به هیپرپلازی تیروئید شده و علائم کلینیکی گواتر را نشان می‌دهند. غدد تیروئید حیوانات شیرخوار نسبت به مادران در معرض غلظت بالاتر ید موجود در گردش خون قرار دارد، زیرا ید ابتدا در جفت و سپس توسط غدد پستانی متمرکز می‌شود. وجود ید زیادی در گردش خون در یک یا چند مرحله در سنتز هورمون تیروئید و ترشح آن تداخل ایجاد کرده، سبب کاهش غلظت خونی هورمون T3 و T4 شده و در نتیجه منجر به افزایش جبرانی آزاد سازی هورمون TSH هیپوفیز می‌گردد. وجود مقادیر بالای ید در گردش خون با تداخل در پروتئولیز کولوئید توسط آنزیم‌های لیزوزومی در سلول‌های فولیکولی تیروئید، آزاد سازی T3 و T4 را مسدود می‌کند (17).

کمبود ید در شهرستان گرمسار می‌تواند به کمبود ید در آب و خاک مرتبط باشد و یا این‌که ید موجود در آب و خاک کافی بوده ولی کمبود ید ممکن است به‌دلیل محتوای کلسیم موجود در گیاهان مرتعی در منطقه و غلظت بالای کلسیم در آب و متعاقب آن در خاک منطقه باشد.

شکل‌گیری خاک غنی از کلسیم یا فاقد هوموس نیز احتمالاً یک کمبود نسبی در میزان ید را نشان می‌دهند. توانایی خاک در حفظ ید تحت شرایط بارش سنگین مستقیماً با محتوای هوموس آن بستگی دارد و خاک‌های آهکی در مجموع از محتوای مواد ارگانیک کمتری برخوردارند. مصرف بالای کلسیم از طریق خوراک حاوی مقادیر بالای کلسیم نیز جذب روده‌ای ید را کاهش داده و در برخی مناطق افزودن آهک زیاد به مرتع منجر به افزایش شکل‌گیری گواتر در بره‌ها شده است. این عامل در مناطقی مانند گرمسار که آب آشامیدنی آن حاوی مقادیر بالای مواد معدنی می‌باشد نیز حائز اهمیت می‌باشد (8،10).

مراتع اطراف گرمسار، که گوسفند و بز در آن آزادانه چرا می‌کنند، توسط گیاهان (salt-tolerant) Halophyte شامل Atriplexa، Alhaji، Haloconium و Tomarix پوشیده شده است. این گیاهان حاوی غلظت بالای کلسیم و کلرید سدیم هستند. فاکتور مهم دیگر غلظت پایین ید در غلات، جو و نان خشک در مقایسه با علوفه خشک است. بنابراین مصرف بالای این گروه از خوراک‌ها و مصرف پایین یونجه و گیاهان سبز توسط نشخوارکنندگان کوچک در شهرستان گرمسار به عنوان عامل دیگر کمبود ید در این گروه از حیوانات می‌باشد (3،8،10،12،13).

نتیجه‎گیری نهایی: به منظور کاهش وقوع گواتر در نشخوارکنندگان کوچک در شهرستان گرمسار، افزودن املاح کمکی حاوی مقادیر کافی عناصر کمیاب به جیره دام، افزودن یدور پتاسیم (KI) و یدور کلسیم (CaI) به مکمل‌های معدنی، کنسانتره‌ها و آجر لیسیدنی، افزودن ید اضافی به جیره در طول شیوع کمبود ید و گواتر مادرزادی توصیه می‌گردد.

سپاسگزاری

نویسنده مقاله بر خود لازم می‌داند از کارشناس محترم آزمایشگاه تهیه مقاطع میکروسکپی دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار نهایت تشکر و قدردانی را به عمل آورد.

تعارض منافع

بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.