The Effect of Sodium Humate and Probiotic on Performance, Carcass traits, Immunological Indices and Gut Morphology in Broiler Chickens

Document Type : Basic Sciences

Authors

1 Department of Biology, Ardabil Branch, Islamic Azad University, Ardabil, Iran

2 Department of Animal Science Research, Ardabil Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, AREEO, Ardabil, Iran

Abstract

BACKGROUND: In order to compensate for the elimination of antibiotics from the poultry industry, finding suitable alternatives to improve the productive traits and the health of the birds is essential. Among them, naturally occurring compounds and additives are one of the best options in this regard.
OBJECTIVES: The aim of this study was to evaluate the effects of sodium humate and probiotic application and their interactions on feeding broiler chicks on biochemical, immunological and blood metabolites of broiler chicks.
METHODS: 336 male broiler chicks (Ross 308) were used from 1 to 42 days old. A 3×2 factorial experiment on the basis of completely randomized design was done with four replications. Experimental factors were: three sodium humate levels (0, 0.35 and 0.45% of diet) and two probiotic levels (0 and 0.02% of diet).
RESULTS: The best feed conversion ratio was obtained at the finisher 1 and 2 and the whole period at the use of 0.35% of diet (P ≤0.05). The highest live weight of the last course was obtained in the treatment of 0.35% sodium humate in diet (P ≤0.05). The production index improved at a level of 0.35% of sodium humate compared to other treatments (P ≤0.05). The percentage of carcass was higher in the group receiving probiotic and sodium humate than the control group. The abdominal fat pad percentage was lower in the probiotic and humate sodium group than in the control group (P<0.05). In terms of interactions, villi length was highest in treatments receiving 0.35 of sodium humate and 0.02% of probiotic in  diet, as well as 0.45%  of sodium humate and 0.02%  probiotic in  diet (P<0.05). The highest levels of SRBC and G-type immunoglobulin were obtained in groups receiving 0.45% sodium humate and 0.02% probiotic in diet.
CONCLUSIONS: In conclusion, use of sodium humate about 0.35% and probiotic 0.02% in diet of broiler chicks improves the growth performance, carcass traits  and morphological characteristics of the intestine.

Keywords


مقدمه

 

امروزه به دلیل نگرانی­های ایجاد شده در مورد پیدایش باکتری‌های بیماری­زای مقاوم به آنتی­بیوتیک، استفاده از آنتی‌بیوتیک­ها به عنوان عوامل محرک رشد محدود و در بسیاری موارد ممنوع شده است هر چند که در مواقع بروز بیماری هم­چنان از آنتی بیوتیک­ها استفاده می­گردد، لیکن برای جبران خلاء ناشی از مصرف کمتر و یا حذف آنتی­بیوتیک­ها از صنعت پرورش طیور، یافتن جایگزین­هایی مناسب برای بهبود صفات تولیدی و سلامتی پرنده امری ضروری است. در این میان، ترکیبات و مواد افزودنی با منشاء طبیعی یکی از بهترین گزینه­ها در این رابطه محسوب می‌شوند چون در طبیعت یافت شده و اثرات زیانباری در پی نخواهند داشت(28). براین اساس جستجو برای افزودنی­های دیگری غیر از آنتی بیوتیک­ها به عنوان جایگزین مد نظر صنعت پرورش طیور است، که از مهم­ترین آن­ها می­توان به اسیدهای ارگانیک مانند استیک، پروپیونیک، لاکتیک، فوماریک و هیومیک اسید یا ترکیبات تجاری آن در کنار سایر افزودنی­های غذایی مانند پروبیوتیک­ها، پری­بیوتیک­ها و فایتوژنیک­ها اشاره کرد (7،10،13،24،25). مواد هیومیک و یا هیومات­ها ترکیبات آلی طبیعی هستند که با تجزیه مواد آلی(هیومیفیکاسیون) در خاک به وجود می­آیند و 50 تا 90درصد از ماده آلی پیت، لیگنیت­ها، ساپروپل­ها و ماده آلی غیرزنده اکوسیستم­های خاک و آب را تشکیل می­دهند (36). مواد هیومیک در واقع طیف وسیعی از ترکیبات آلی- معدنی گوناگون نظیر اسیدهای آمینه، پپتیدها، فنول‌ها، آلدئیدها و اسیدهای نوکلئیک در پیوند با انواع کاتیون‌ها می‌باشند که مجموعاً ترکیب بسیار پیچیده‌ و شگفت‌انگیزی را ساخته‌اند که می‌توانند میلیو‌ن‌ها سال در طبیعت دوام بیاورد و اعمال بسیار شگرفی انجام دهد که قابل قیاس با هیچ ترکیب دیگری نیست و به عنوان ترکیبات محرک رشد در خوراک و آب مصرفی طیور قابلیت استفاده دارند (2،28). اگرچه هنوز مکانیسم دقیق عملکرد مواد هیومیکی در طیور به طور واضح مشخص نشده است لیکن مصرف این ترکیبات باعث بهبود قابلیت هضم و جذب مواد مغذی، رشد و ضریب تبدیل غذایی و پایداری فلورمیکروبی روده، تقویت سیستم ایمنی، کاهش وقوع اسهال و محدود کردن تشکیل رادیکال­های آزاد در حیوان می­گردند(2،11). پروبیوتیک‎ها به ارگانیسم‎های­ زنده­‌ای اطلاق می­گردند که برای حیوان میزبان خود اثرات سودمندی دارند و توازن میکروبی روده­ای را  بهبود می­بخشند، پروبیوتیک­ها با کنترل باکتری­های بیماری­زا موجب برقراری یک محیط سالم در روده و برقراری توازن در میکروفلور روده می­شوند(3،10). هم­چنین پروبیوتیک­ها دارای عملکردهای فیزیولوژیکی در دستگاه گوارش هستند که شامل فرایندهای هضم، جذب و دفع می‎باشند(9). Mountzouris و همکاران در سال 2010 گزارش کردند که قابلیت هضم کلی مواد مغذی در دستگاه گوارش و انرژی قابل متابولیسم ظاهری در جوجه­های گوشتی با افزودن پروبیوتیک بهبود می­یابد (26). چندین مطالعه نشان داده‎اند که افزودن پروبیوتیک‎ها به جیره غذایی جوجه‎های گوشتی به بهبود عملکرد از طریق بهبود میکروفلور دستگاه گوارش و پارامترهای مورفولوژیکی دستگاه گوارش می­انجامد(29،32). مصرف پروبیوتیک­ها در جیره­ غذایی طیور باعث افزایش طول ویلی‎های ابتدای روده و افزایش عمق کریپت‌های لیبرکون در ابتدا و انتهای روده باریک می­شود. انتظار می­رود که تغییرات حاصله موجب بهبود هضم و جذب در دیواره روده می­گردد (37). برا ین اساس با توجه به وجود چنین خصوصیات مطلوبی در مواد هیومیک و پروبیوتیک، کاربرد همزمان مواد هیومیک و پروبیوتیک­ها می­تواند جنبه­های جدیدی در تحقیقات علوم زیستی باشد. لیکن این تحقیق با هدف تجمیع اثرات مفید مواد هیومیکی و پروبیوتیک در تغذیه جوجه­های گوشتی و ارزیابی اثرات هم‌کوشی احتمالی بین آن­ها بر عملکرد تولیدی، ایمنی، خصوصیات لاشه و فراسنجه­های مورفولوژیکی روده انجام گردید.

مواد و روش‌کار

در این آزمایش از 336 قطعه جوجه گوشتی جنس نر سویه تجاری راس308 استفاده شد. آزمایش در قالب طرح کاملاً تصادفی به روش فاکتوریل 2×3 در 4 تکرار از سن صفر  الی 42 روزگی انجام شد.  فاکتورهای آزمایشی شامل هیومات سدیم (خریداری شده از شرکت گلسنگ کویر یزد با نام تجاری حامی دام) در سه سطح صفر، 35/0 و 45/0 درصد جیره و مکمل پروبیوتیک مخلوط در دان طیور از نوع Bio-Poul حاوی Enterococcus faecium، Pediococcus acidilactici، Bacillus subtilis، Lactobacillus acidophilus، Lactobacillus plantarum، Lactobacillus rhamnosus، Lactobacillus casei، Bifidobacterium bifidum، Saccharomyces cerevisiae، Prebiotics: FOS, Yeast Extract، Filler & Carrier: Permeate Powder,  Calcium Carbonate و۲×۱۰۹ CFU/g Total Count:  در  دو سطح صفر و 02/0 درصد جیره غذایی بود. جیره­های آزمایشی تنظیم شده براساس راهنمای پرورش سویه تجاری راس  308 (2014)  با انرژی و پروتئین خام یکسان ولی متفاوت از نظر میزان هیومات سدیم و پروببوتیک استفاده شد (جدول 1) . هیومات سدیم مورد استفاده در آزمایش مکمل آلی– معدنی با منشاء طبیعی هیومیک بود که ترکیبات آن شامل رطوبت 5/11 درصد، pH  61/7، کربن کل 35 درصد، ماده آلی کل 70 درصد، کربن هیومیک اسید(C-HA)، کربن فولویک اسید(C-FA) کمتر از 1/0 درصد، ماده هیومیک(HM) 42درصد، نیتروژن کل 93/0 درصد، پتاسیم کل (K2O) 5/0 درصد، فسفر ( P2O5) 12/0 درصد، گوگرد(SO3) 5/1 درصد، کلسیم (CaO) 5/0 درصد، منیزیم (MgO) 32/0 درصد، سدیم(Na) ۲۰/۱۸ گرم در کیلوگرم، مس(Cu) 20/36 قسمت در میلیون، آهن (Fe) 20/14 گرم در کیلوگرم و منگنز (Mn) ۲۰/۳۲ قسمت در میلیون می­باشد، که توسط شرکت گلسنگ کویر یزد تولید می­شود. این مکمل، ملح سدیم هیومیک اسید (هیومات سدیم) است که برای نخستین بار در کشور برای دام، طیور و آبزیان تولید می­گردد. در طی دوره آزمایش جوجه‌ها به صورت آزاد به آب و غذا دسترسی داشته و از برنامه نوری 23 روشنایی و 1 ساعت تاریکی در سالن آزمایش استفاده شد و برنامه‌های واکسیناسیون و بهداشتی مطابق توصیه شبکه دامپزشکی استان اردبیل انجام شد. برای ارزیابی صفات تولیدی شامل خوراک مصرفی، افزایش وزن، ضریب تبدیل غذایی و درصد تلفات به ­صورت هفتگی و شاخص کارآیی تولید در آخر دوره آزمایش  مطابق فرمول زیر محاسبه شد:

100×[(ضریب تبدیل غذایی×سن به روز)÷(وزن زنده به کیلوگرم×درصد زنده مانی)]=شاخص کارآیی تولید

در روز پایانی آزمایش (42 روزگی) از هر تکرار دو قطعه پرنده که به میانگین وزنی تکرار مورد نظر نزدیک بود، جهت کشتار انتخاب و بعد از کشتار، محتویات داخلی لاشه خارج‌‌ شده و وزن لاشه، ران، سینه، چربی حفره بطنی اندازه‌‌گیری و وزن نسبی آن­ها نسبت به وزن زنده محاسبه شد.

برای مطالعات بافت‌‌شناسی، پس از تمیز کردن آلودگی­ها از سطح خارجی روده یک قطعه بافتی در حدود 5/2 سانتی­متر از قسمت میانی ژژنوم برداشته شده و بعد از شستشو با محلول سالین 9/0 درصد در محلول 10 درصد  فرمالین تا زمان مطالعه قرار داده شد. پس از آن، بافت­ها با آب مقطر شستشو داده شده و به مدت یک ساعت در اتانول30  و50 درصد قرار گرفتند. سپس بافت‌ها در پارافین قالب‌‌گیری شده و برش‌‌هایی به قطر 5 میکرومتر تهیه شده و بعد برش­ها روی لام­های شیشه‌‌های قرار گرفته و با ائوزین و هماتوکسیلین رنگ‌‌آمیزی شدند. سپس طول، عرض و عمق کریپت برای 3 پرز از هر نمونه بافت در زیر میکروسکوپ با استفاده از نرم‌‌افزار متامورف اندازه‌گیری و برای مطالعات بافت‌‌شناسی استفاده شد (17).

ارزیابی سیستم ایمنی-واکنش به SRBC: به منظور بررسی وضعیت سیستم ایمنی پرندگان مورد مطالعه، تغییرات تیتر آنتی­بادی با تزریق گلبول قرمز خون گوسفند)2 درصد) به­عنوان یک آنتی­ژن غیر بیماری­زا، مورد بررسی قرار گرفت. مقدار 5/0 میلی­لیتر سوسپانسیون 2 درصد گلبول قرمز خون گوسفند به ورید بال 2 جوجه از هر تکرار در 26 روزگی تزریق شد و 7 روز پس از تزریق در 32 روزگی از جوجه­ها خون­گیری به عمل آمد.  نمونه‌های خون به مدت 1 روز در شرایط آزمایشگاهی نگهداری شد و سرم خون جدا شد (خون به مدت 10 دقیقه سانتریفیوژ شده و سرم جدا گردید در نهایت تیتر آنتی­بادی تولید شده علیه SRBC با استفاده از روش (4)  اندازه­گیری شد، برای اندازه‌گیری ایمنوگلوبولین G از مرکاپتواتانول 01/0 مولار استفاده شد. ذکر این نکته لازم است که از تفریق ایمنوگلوبولین G از عدد کل، مقدار ایمنو گلوبولین M  حاصل شد(4).

تیتر آنتی بادی در واکنش به تزریق واکسن دوگانه نیوکاسل آنفلوانزا: در سن 12 روزگی به جوجه­ها آنتی ژن­های نیوکاسل و آنفلوانزا با استفاده از واکسن دوگانه نیوکاسل - آنفلوانزا روغنی تزریق گردید. در سن 40 روزگی (4 هفته پس از تزریق آنتی‌ژن) خونگیری از سیاهرگ بال جوجه­ها به تعداد یک نمونه از هر تکرار، انجام گردید و سرم هر نمونه در دمای 37 درجه سانتی‌گراد جداسازی گردید. با استفاده از کیت، غلظت آنتی بادی‌های تولید شده بر ضد آنتی ژن­های نیوکاسل و آنفلوانزا اندازه­گیری گردید و بر اساس ممانعت از هماگلوتیناسیون لگاریتم نسبت رقیق کردن سرم در مبنای 2 محاسبه گردید.

آنالیز آماری: انالیز داده های حاصل از این آزمایش با استفاده از رویه GLM نرم افزار SAS 9.1)) براساس مدل کاملاً تصادفی به‌روش فاکتوریل انجام گردید. این مدل شامل اثرات هیومات سدیم، پروبیوتیک واثرات متقابل بین آن­ها بود و مقایسه میانگین جیره­های آزمایشی مختلف با تست دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام گردید.

Yijk=µ+Hi+Pj+Hi×Pj+eijk

  Yijk= هر یک از مشاهدات

Hi= اثر هیومات سدیم       = اثر پروبیوتیک

= اثرات متقابل هیومات سدیم و پروبیوتیک

 = میانگین کل  = خطای آزمایش

نتایج

مطابق جدول 2، افزایش وزن دوره آغازین، رشد و پایانی 1 تحت تاثیر اثرات مصرف سطوح مختلف هیومات سدیم و پروبیوتیک و اثرات متقابل بین آن­ها نبود، لیکن میزان افزایش وزن در دوره پایانی 2 در گروه تغذیه شده با سطح 35/0درصد  جیره و کل دوره نسبت به گروه بدون افزودن هیومات سدیم از لحاظ آماری بیشتر بود (05/0>P) مصرف سطح 02/0 درصد پروبیوتیک در جیره غذایی اثرات معنی­داری بر میزان افزایش وزن در دوره­های مختلف نداشت. هم­چنین این صفت تحت تأثیر اثرات متقابل سطوح مختلف هیومات سدیم و پروبیوتیک قرار نداشت (05/0P>)، از لحاظ خوراک مصرفی در دوره آغازین فقط تیمار فاقد هیومات سدیم از لحاظ آماری بیشتر از سایر تیمارها بود (05/0>P).  در دوره آغازین خوراک مصرفی تحت تاثیر اثرات اصلی مصرف سطوح مختلف پروبیوتیک و اثرات متقابل سطوح مختلف هیومات سدیم در پروبیوتیک قرار نگرفت (05/0P>). هم‌چنین خوراک مصرفی در دوره رشد، پایانی 1، پایانی 2 و کل دوره تحت تاثیر اثرات اصلی هیومات سدیم، پروبیوتیک و اثرات متقابل بین آن­ها قرار نداشت(05/0P>).  ضریب تبدیل غذایی تحت تأثیر اثرات اصلی افزودن هیومات سدیم و پروبیوتیک در دوره­های آغازین و رشد قرار نداشت(05/0P>). لیکن ضریب تبدیل غذایی در پایانی 1 و 2 و کل دوره تحت تأثیر اثرات اصلی هیومات سدیم قرار داشت(05/0>P)، به­طوری که کمترین و بهترین ضریب تبدیل غذایی به هنگام استفاده از هیومات سدیم به میزان 35/0 درصد در جیره حاصل گردید(05/0P>). اما ضریب تبدیل غذایی در دوره­های مذکور تحت تاثیر اثرات افزودن پروبیوتیک و اثرات متقابل هیومات سدیم و پروبیوتیک قرار نداشت(05/0P>)، ( جدول 3). درصد تلفات تحت تاثیر اثرات اصلی هیومات سدیم قرار نداشت، لیکن تلفات دوره رشد تحت تاثیر اثرات مصرف پروبیوتیک قرار داشت و در گروه بدون پروبیوتیک نسبت به گروه دریافت کننده 02/0 درصد از پروبیوتیک در جیره بیشتر بود(05/0P>). وزن زنده در سنین مختلف تحت تاثیر اثرات اصلی و متقابل هیومات سدیم و پروبیوتیک قرار نداشت(05/0P>)، لیکن وزن زنده آخر دوره تحت تاثیر اثرات سطوح مختلف هیومات سدیم قرار گرفت، به نحوی که بیشترین مقدار آن در تیمار دریافت کننده سطح 35/0 درصد در جیره قرار گرفت(05/0P>). شاخص تولید در نتیجه استفاده از 35/0 درصد هیومات سدیم در جیره غذایی نسبت به سایر تیمارها بهبود نشان داد(05/0P>). ولی این صفت متأثر از سطوح مختلف پروبیوتیک و اثرات متقابل پروبیوتیک و هیومات سدیم نبود (05/0P>) ( جدول 4).

تأثیرسطوح مختلف هیومات سدیم، پروبیوتیک و اثرات متقابل بین آن­ها بر وزن نسبی اجزای لاشه در جدول 5 ارائه شده است، وزن نسبی لاشه و اجزای آن از قبیل درصد لاشه، ران، سینه و چربی بطنی تحت تأثیر اثرات افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم قرار داشت، به­طوری که درصد لاشه در گروه دریافت کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم نسبت به گروه شاهد بیشتر بود (05/0>P). همچنین میزان چربی حفره بطنی تحت تاثیر اثرات مصرف پروبیوتیک و هیومات سدیم قرار داشت، به­طوری که در گروه مصرف کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم درصد چربی بطنی نسبت به گروه شاهد کمتر بود (05/0>P). لیکن وزن نسبی ران و سینه تحت تاثیر اثرات پروبیوتیک و هیومات سدیم قرار نداشت (05/0P>). وزن نسبی اجزای لاشه تحت تاثیر اثرات متقابل استفاده از پروبیوتیک و هیومات سدیم قرار نداشت (05/0P>). لیکن بیشترین وزن نسبی لاشه و کمترین درصد چربی حفره بطنی در تیمار دریافت کننده 02/0 درصد و 35/0 درصد هیومات سدیم در جیره حاصل گردید (05/0>P).

مطابق جدول 6، اثرات افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم به صورت تک به تک و یا ترکیبی به غیر از وزن نسبی روده کوچک، بر سایر اندام­های داخلی تاثیری نداشت(05/0P>). لیکن وزن نسبی روده در گروه دریافت کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم کمتر از گروه شاهد بود (05/0>P).  با وجود این، این صفت تحت تاثیر اثرات متقابل افزودن هیومات سدیم و پروبیوتیک قرار نداشت(05/0P>).

همان­طوری­که در جدول 7 مشاهده می­گردد، وزن نسبی اندام­های دخیل در ایمنی از قبیل طحال، تیموس و بورس تحت تأثیر اثرات افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم و اثرات متقابل آن­ها قرار نداشت(05/0P>).  مطابق جدول 7،  میزان تیتر آنتی‌بادی در واکنش به سلول گلبول­های قرمز سرم گوسفندی و هم‌چنین میزان ایمنوگلوبولین نوع G تحت تاثیر اثرات افزودن هیومات سدیم و پروبیوتیک قرار داشت، به طوری که بیشترین میزان تیتر SRBC و ایمنوگلوبولین نوع G در گروه­های دریافت کننده سطح 45/0 درصد  هیومات سدیم و 02/0 درصد در جیره حاصل گردید(05/0>P). لیکن سایر معیارهای سنجش سیستم ایمنی از قبیل ایمنوگلوبولین نوع M و میزان تیتر آنتی بادی تولیدی در واکنش به واکسن نیوکاسل و آنفلوانزا تحت تاثیر اثرات اصلی افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم و اثرات متقابل بین آن­ها قرار نداشت (05/0>P).

مطابق جدول 8، فراسنجه­های مورفولوژیکی روده از قبیل طول ویلی، عرض ویلی، عمق کریپت، طول ویلی به عمق کریپت تحت تاثیر اثرات اصلی افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم و اثرات متقابل بین آنها قرار داشت. به طوری که طول ویلی، عرض ویلی و طول ویلی به عمق کریپت در تیمارهای دریافت کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم نسبت به گروه شاهد بیشتر و عمق کریپت در تیمارهای دریافت کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم نسبت به گروه شاهد از لحاظ آماری کمتر بود (05/0>P). از نظر اثرات متقابل، طول ویلی در تیمارهای دریافت کننده 35/0 درصد هیومات سدیم و 02/0 درصد پروبیوتیک در تن جیره و هم­چنین 45/0 درصد هیومات سدیم و 02/0 درصد پروبیوتیک جیره بیشترین مقدار بود(05/0>P). عرض ویلی از نظر اثرات متقابل در گروه دریافت کننده 35/0 درصد هیومات سدیم و 02/0 درصد پروبیوتیک در جیره بیشتر بود. عمق کریپت در تیمارهای دریافت کننده 35/0 درصد  و 45/0 درصد هیومات سدیم باضافه 02/ درصد پروبیوتیک در  جیره از لحاظ آماری کمتر از سایر تیمارها بود (05/0>P). طول ویلی به عمق کریپت از لحاظ آماری در تیمارهای دریافت کننده سطح 35/0 درصد  و 45/0 درصد کیلوگرم هیومات سدیم باضافه 02/ درصد پروبیوتیک در تن جیره بیشتر از سایر تیمارها بود (05/0>P).

 جدول 1. اقلام خوراکی و جیره­های آزمایشی.

جیره های آزمایشی

اقلام خوراکی(درصد)

آغازین

(10-0 روزگی)

رشد

(24-11 روزگی)

پایانی1

(35-25روزگی)

پایانی2

(42-36روزگی)

ذرت

00/55

24/55

50/59

15/61

کنجاله سویا

00/35

10/36

40/32

91/30

پودر ماهی

50/3

00/0

00/0

00/0

روغن سویا

00/2

70/3

56/3

02/4

کربنات کلسیم

45/1

60/1

50/1

50/1

دی کلسیم فسفات

25/0

70/1

50/1

10/1

نمک

20/0

25/0

25/0

25/0

ال- لیزین

20/0

23/0

10/0

00/0

دی­ال- متیونین

20/0

18/0

10/0

07/0

مکمل ویتامین*

25/0

25/0

25/0

25/0

مکمل مواد معدنی**

25/0

25/0

25/0

25/0

ماسه***

50/0

50/0

50/0

50/0

جمع

100

100

100

100

مواد مغذی محاسبه شده

ماده خشک(درصد)

48/86

17/86

49/86

75/86

انرژی قابل متابولیسم(کیلوکالری/کیلوگرم)

2910

3000

3005

3100

پروتئین خام(درصد)

03/22

80/20

54/19

71/18

کلسیم(درصد)

09/1

07/1

00/1

00/1

فسفر(درصد)

50/0

48/0

43/0

46/0

متیونین(درصد)

59/0

29/1

09/1

93/0

لیزین(درصد)

40/1

51/0

42/0

39/0

متیونین + سیستین(درصد)

93/0

85/0

72/0

71/0

 

*مکمل ویتامین در کیلوگرم جیره حاوی: 3500000واحد بین المللی ویتامین A ،1000000 واحد بین المللی  ویتامین D3 ،9000 واحد بین المللی  ویتامین E ،1000میلی­گرم  ویتامین K3 ،900  میلی­گرم ویتامین B1 ،3300 میلی­گرم ویتامین B2،5000  میلی­گرم ویتامین B3 ،15000  میلی­گرم ویتامین B5،  150 میلی­گرم ویتامین B6،500  میلی­گرم  ویتامین B9 ،5/7 میلی­گرم  ویتامین B12 ،250000 میلی­گرم  کولین، 500 میلی­گرم بیوتین.  ** مکمل معدنی در کیلوگرم جیره حاوی : 50000 میلی­گرم منگنز، 25000 میلی­گرم آهن، 50000 میلی­گرم روی، 50000 میلی­گرم مس، 500 میلی­گرم ید، 100 میلی­گرم سلنیوم. *** به عنوان مواد حجیم جهت افزودن هیومات سدیم و پروبیوتیک استفاده شد.

 

جدول 2. اثرات سطوح مختلف هیومات سدیم، پروبیوتیک و اثرات متقابل آن­ها بر افزایش وزن و خوراک مصرفی در جوجه­های گوشتی.

صفات

تیمارها

افزایش وزن (گرم)

خوراک مصرفی (گرم)

آغازین

رشد

پایانی1

پایانی 2

کل دوره

آغازین

رشد

پایانی1

پایانی2

کل دوره

هیومات سدیم(درصد)

صفر

5/160

6/657

8/829

b7/690

b6/2338

a1/211

0/1057

3/1575

6/1606

0/4450

35/0

4/155

0/647

9/849

a 5/822

a8/2474

b 2/195

9/1003

3/1409

6/1736

0/4345

45/0

0/152

7/645

6/819

ab0/778

ab3/2395

b 4/189

6/1014

6/1502

4/1764

9/4470

SEM

04/0

01/0

70/0

05/0

15/0

40/5

50/15

10/0

90/36

90/36

P  - value

54/0

83/0

64/0

05/0

05/0

01/0

3/0

27/0

25/0

41/0

پروبیوتیک (درصد)

صفر

4/154

8/654

7/823

2/762

0/2395

0/199

5/1038

4/1508

2/1719

3/4465

02/0

5/157

4/645

5/842

3/765

7/2410

0/198

8/1011

0/1483

8/1685

7/4378

P - value

61/0

60/0

48/0

94/0

71/0

86/0

36/0

75/0

68/0

29/0

SEM

37/4

65/12

85/18

10/30

16/30

09/4

27/20

72/57

66/56

04/57

اثرات متقابل (هیومات سدیم در پروبیوتیک)

سطح صفر هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک (شاهد)

3/159

1/674

0/833

8/714

4/2381

7/213

3/1109

4/1563

0/1667

5/4553

سطح صفر هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

6/161

1/641

5/826

6/666

7/2295

5/208

7/1004

1/1587

2/1546

6/4346

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

2/153

8/649

0/818

6/797

6/2418

0/197

6/1004

5/1430

9/1716

9/4348

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح 02/0 پروبیوتیک

6/157

2/644

8/881

3/847

0/2531

4/193

2/1003

2/1388

3/1756

0/4341

سطح 45/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

6/150

4/640

0/820

0/774

0/2385

5/186

7/1001

5/1531

8/1773

5/4493

سطح 45/0 هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

4/153

9/650

2/819

0/782

5/2405

2/192

4/1027

7/1473

9/1754

3/4448

SEM

57/7

91/21

65/32

14/52

23/52

08/7

12/35

97/99

13/98

80/98

P - value

98/0

61/0

50/0

64/0

19/0

71/0

17/0

91/0

74/0

57/0

 

*میانگین­های  با حداقل یک اندیس متفاوت در هر ستون اختلاف آماری معنی­داری با همدیگر در سطح احتمال 5 درصد دارند.

 

جدول 3. اثرات سطوح مختلف هیومات سدیم و پروبیوتیک  و اثرات متقابل آن­ها بر ضریب تبدیل غذایی در جوجه­های گوشتی.

صفات

تیمارها

ضریب تبدیل غذایی

آغازین

رشد

پایانی1

پایانی2

کل دوره

هیومات سدیم(درصد)

صفر

32/1

61/1

a 90/1

a 355/2

90/1 a

35/0

26/1

55/1

b 65/1

b116/2

75/1 b

45/0

25/1

57/1

ab 84/1

ab 271/2

87/1 a

SEM

70/0

13/0

66/23

27/0

15/0

P - value

36/0

07/0

05/0

01/0

003/0

پروبیوتیک(درصد)

صفر

29/1

58/1

82/1

27/2

87/1

02/0

26/1

57/1

77/1

23/2

82/1

P - value

45/0

37/0

42/0

55/0

14/0

SEM

03/0

01/0

05/0

04/0

02/0

اثرات متقابل (هیومات سدیم در پروبیوتیک)

سطح صفر هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

35/1

65/1

88/1

34/2

92/1

سطح صفر هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

30/1

57/1

92/1

37/2

89/1

سطح 35/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

29/1

55/1

74/1

16/2

80/1

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح 02/0 پروبیوتیک

23/1

56/1

57/1

08/2

72/1

سطح 45/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

25/1

56/1

87/1

30/2

89/1

سطح 45/0 هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

26/1

58/1

80/1

25/2

85/1

SEM

50/0

02/0

1/0

07/0

04/0

P  - value

80/0

09/0

53/0

75/0

74/0

 

*میانگین­های  با حداقل یک اندیس متفاوت در هر ستون اختلاف آماری معنی­داری با همدیگر در سطح احتمال 5 درصد دارند.

 

جدول 4. اثرات سطوح مختلف هیومات سدیم و پروبیوتیک  و اثرات متقابل آن­ها بر تلفات، وزن زنده و شاخص تولید در جوجه­های گوشتی.

صفات

تیمارها

تلفات (درصد)

وزن زنده پایان (گرم)

وزن زنده (گرم)

شاخص تولید

آغازین

رشد

پایانی1

پایانی2

کل دوره

آغازین

رشد

پایانی1

پایانی2

(نهایی)

هیومات سدیم (درصد)

صفر

00/0

12/0

25/0

25/0

62/0

5/209

1/802

4/1640

b2/2378

15/277b

35/0

00/0

12/0

00/0

0

12/0

3/202

8/776

5/1665

a7/2515

4/318a

45/0

13/0

25/0

00/0

0

37/0

0/198

7/778

7/1622

ab9/2434

3/289b

SEM

51/4

23/0

0/23

10/0

22/0

8/24

28/0

4/69

2/688

99/0

P -value

38/0

74/0

16/0

16/0

31/0

22/0

37/0

45/0

05/0

002/0

پروبیوتیک (درصد)

صفر

08/0

33/0

08/0

08/0

58/0

6/201

34/791

5/1644

5/2435

6/289

02/0

00/0

00/0

08/0

08/0

16/0

0/205

43/780

2/1641

3/2450

3/300

SEM

06/0

11/0

08/0

08/0

18/0

7/3

25/11

3/19

0/30

9/5

P -value

33/0

04/0

1

1

12/0

51/0

50/0

90/0

73/0

21/0

اثرات متقابل (هیومات سدیم در پروبیوتیک)

سطح صفر هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

00/0

25/0

25/0

25/0

75/0

4/204

62/813

6/1663

12/2421

8/280

سطح صفر هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

00/0

00/0

25/0

25/0

50/0

6/214

66/790

1/1617

25/2335

5/273

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

00/0

25/0

00/0

00/0

25/0

5/206

26/791

1/1675

88/2459

3/303

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح 02/0 پروبیوتیک

00/0

00/0

00/0

00/0

00/0

1/198

31/762

8/1655

48/2571

4/333

سطح 45/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

25/0

5/0

00/0

00/0

75/0

7/193

13/769

7/1594

55/2425

7/284

سطح 45/0 هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

00/0

00/0

00/0

00/0

00/0

4/202

32/788

6/1650

26/2444

1/293

SEM

1/0

2/0

10/0

10/0

3/0

4/6

5/19

5/33

0/52

2/10

P -value

38/0

74/0

1

1

66/0

29/0

42/0

30/0

19/0

21/0

                         

 

*میانگین­های  با حداقل یک اندیس متفاوت در هر ستون اختلاف آماری معنی­داری با همدیگر در سطح احتمال 5 درصد دارند.

 

جدول  5. تأثیرسطوح مختلف هیومات سدیم و پروبیوتیک و اثرات متقابل آن­ها بر وزن نسبی لاشه و اجزای آن (درصد).

صفات

تیمارها

لاشه

ران

سینه

چربی بطنی

هیومات سدیم (درصد)

صفر

b08/72

22/20

41/24

a60/1

35/0

29/74a

80/20

90/24

b96/0

45/0

43/73 ab

80/19

07/27

ab36/1

SEM

52/0

77/0

02/1

14/0

P - value

03/0

67/0

18/0

04/0

پروبیوتیک (درصد)

صفر

62/72

54/20

41/24

a52/1

02/0

92/72

00/20

90/24

b09/1

SEM

42/0

63/0

07/27

11/0

P - value

051/0

56/0

02/1

03/0

اثرات متقابل (هیومات سدیم در پروبیوتیک)

سطح صفر هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

38/70

00/21

29/25

83/1

سطح صفر هیومات سدیم× سطح02/0پروبیوتیک

78/73

44/19

53/23

38/1

سطح 35/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

08/74

77/20

94/25

29/1

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح02/0 پروبیوتیک

50/74

83/20

86/23

62/0

سطح 45/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

39/73

86/19

77/26

45/1

سطح 45/0 هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

48/73

75/19

37/27

26/1

SEM

74/0

09/1

45/1

20/0

P - value

07/0

73/0

61/0

36/0

 

*میانگین­های  با حداقل یک اندیس متفاوت در هر ستون اختلاف آماری معنی­داری با همدیگر در سطح احتمال 5 درصد دارند. 

 

جدول 6. تاثیرسطوح مختلف هیومات سدیم و پروبیوتیک و اثرات متقابل آنها بر وزن نسبی اندام­های داخلی(درصد).

صفات

تیمارها

روده

کبد

قلب

سنگدان

پیش معده

لوزالمعده

روده کور

هیومات سدیم (درصد)

صفر

19/5a

19/2

51/0

26/2

35/0

20/0

67/0

35/0

b77/3

22/2

50/0

16/2

37/0

22/0

54/0

45/0

b30/4

33/2

55/0

44/2

39/0

21/0

62/0

SEM

24/0

10/0

03/0

18/0

01/0

01/0

05/0

P - value

002/0

60/0

42/0

57/0

30/0

71/0

33/0

پروبیوتیک (درصد)

صفر

a95/4

33/2

50/0

30/2

36/0

23/0

64/0

02/0

b89/3

16/2

54/0

27/2

37/0

20/0

58/0

SEM

19/0

08/0

02/0

15/0

01/0

01/0

04/0

P - value

001/0

15/0

25/0

91/0

73/0

13/0

41/0

اثرات متقابل (هیومات سدیم در پروبیوتیک)

سطح صفر هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

98/5

15/2

53/0

27/2

32/0

22/0

80/0

سطح صفر هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

40/4

22/2

50/0

25/2

37/0

19/0

54/0

سطح 35/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

33/4

27/2

47/0

42/2

40/0

25/0

56/0

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح 02/0 پروبیوتیک

22/3

18/2

54/0

90/1

33/0

20/0

52/0

سطح 45/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

55/4

58/2

51/0

21/2

37/0

22/0

56/0

سطح 45/0 هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

06/4

08/2

59/0

67/2

41/0

21/0

68/0

SEM

34/0

14/0

04/0

26/0

02/0

02/0

08/0

P - value

30/0

15/0

33/0

22/0

08/0

64/0

10/0

                 

 

*میانگین­های  با حداقل یک اندیس متفاوت در هر ستون اختلاف آماری معنی­داری با همدیگر در سطح احتمال 5 درصد دارند.

 

جدول 7. تاثیر سطوح مختلف هیومات سدیم و پروبیوتیک و اثرات متقابل آن­ها  بر وزن نسبی اندام­های دخیل در ایمنی(درصد) و  واکنش به SRBC و تیرآنتی بادی بر علیه واکسن نیوکاسل و آنفلوانزا (لگاریتم در مبنای 2).

صفات

تیمارها

طحال

تیموس

بورس

SRBC

IgG

IgM

نیوکاسل

آنفولانزا

هیومات سدیم(درصد)

صفر

12/0

2/0

08/0

b 33/4

b50/1

83/2

67/2

50/5

35/0

12/0

3/0

06/0

b 83/4

a 17/2

67/2

17/3

17/5

45/0

11/0

28/0

05/0

a 83/5

a 83/2

00/3

33/3

17/5

SEM

01/0

03/0

02/0

25/0

30/0

28/0

25/0

27/0

P - value

92/0

10/0

54/0

0041/0

02/0

72/0

19/0

61/0

پروبیوتیک (درصد)

صفر

12/0

24/0

07/0

a 67/4

11/2

56/2

11/3

11/5

02/0

11/0

28/0

06/0

b 33/5

22/2

11/3

00/3

44/5

SEM

01/0

02/0

1/0

20/0

25/0

24/0

21/0

22/0

P - value

92/0

29/0

54/0

04/0

75/0

12/0

71/0

30/0

اثرات متقابل (هیومات سدیم در پروبیوتیک)

سطح صفر هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

13/0

15/0

11/0

00/4

67/1

33/2

00/3

67/5

سطح صفر هیومات سدیم×سطح 02/0پروبیوتیک

10/0

24/0

05/0

67/4

33/1

33/3

33/2

33/5

سطح 35/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

12/0

25/0

06/0

67/4

00/2

67/2

00/3

67/4

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح02/0 پروبیوتیک

10/0

34/0

06/0

00/5

33/2

67/2

33/3

67/5

سطح 45/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

10/0

30/0

05/0

33/5

67/2

67/2

33/3

00/5

سطح 45/0 هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

11/0

26/0

06/0

33/6

00/3

33/3

33/3

33/5

SEM

02/0

04/0

02/0

360/0

430/0

41/0

36/0

39/0

P - value

59/0

3/0

43/0

66/0

67/0

48/0

39/0

26/0

*میانگین­های  با حداقل یک اندیس متفاوت در هر ستون اختلاف آماری معنی­داری با هم­دیگر در سطح احتمال 5 درصد دارند.

 

جدول 8. تأثیرسطوح مختلف هیومات سدیم و پروبیوتیک و اثرات متقابل آن­ها  بر فراسنجه­های مورفولوژیکی روده (میکرومتر).

صفات

تیمارها

طول ویلی

عرض ویلی

عمق کریپت

طول ویلی به

عمق کریپت

هیومات سدیم (درصد)

صفر

b20/1041

91/183

a00/126

c26/8

35/0

50/1187a

50/183

b33/113

a55/10

45/0

00/1127a

25/176

b83/115

b83/9

SEM

63/26

44/2

11/2

17/0

P - value

007/0

08/0

002/0

0001/0

پروبیوتیک (درصد)

صفر

b33/1020

b83/170

a22/122

b35/8

02/0

a28/1217

a61/191

b55/114

a75/10

SEM

74/21

99/1

72/1

14/0

P - value

0001/0

0001/0

008/0

0001/0

اثرات متقابل (هیومات سدیم در پروبیوتیک)

سطح صفر هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

b66/1041

b66/170

a33/126

c24/8

سطح صفر هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

b16/1042

a16/197

a66/125

c29/8

سطح 35/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

b66/1036

bc83/166

a33/117

b85/8

سطح 35/0 هیومات سدیم× سطح 02/0 پروبیوتیک

a33/1338

a16/200

b33/109

a26/12

سطح 45/0هیومات سدیم× سطح صفر پروبیوتیک

b66/982

bc00/175

a00/123

c96/7

سطح 45/0 هیومات سدیم× سطح 02/0پروبیوتیک

a33/1271

bc50/177

b66/108

a70/11

SEM

67/37

46/3

98/2

24/0

P - value

002/0

002/0

11/0

0001/0

 

*میانگین­های  با حداقل یک اندیس متفاوت در هر ستون اختلاف آماری معنی­داری با هم­دیگر در سطح احتمال 5 درصد دارند. 

بحث

 

عملکرد رشد:شاخص­های عملکردی جوجه­های گوشتی در نتیجه مصرف 35/0 درصد از هیومات سدیم و 02/0 درصد از پروبیوتیک در جیره غذایی بهبود نشان داد. مطالعات  Korenekova وSkalicka  در سال 2016 نشان داد که استفاده از یک کیلوگرم هیومات سدیم در تن جیره غذایی جوجه­های گوشتی اثرات مثبتی بر افزایش وزن و رشد جوجه­ها دارد (35). در آزمایش دیگری که توسط  Kocabagliو همکاران در سال 2002 انجام شد، معلوم گردید که مصرف 25/0 درصد هیومیک اسید از سن صفر الی 42 روزگی جوجه­های گوشتی باعث بهبود ضریب تبدیل غذایی می‌گردد. همچنین مواد مذکور در اواخر دوره پرورش باعث بهبود رشد در جوجه­های گوشتی می­گردد که نتایج این تحقیقات با یافته‌های آزمایش حاضر هم­خوانی دارد(21). لیکن مطالعات Rath و همکاران در سال 2006 نشان داد که مصرف هیومیک اسید در تغذیه جوجه­های گوشتی باعث کاهش رشد بدون اثرات مضر بر سلامت پرندگان می­گردد که این اثر ناشی از مصرف بالای هیومیک اسید در جیره­های غذایی است(31)، چرا که مطالعات نشان داده مصرف مقادیر زیاد هیومیک اسید باعث کاهش خوراک مصرفی در جوجه­های گوشتی می­گردد. نتایج حاصل از آزمایش حاضر با این یافته مطابقت داشت، به نظر می­رسد علت اصلی بهبود عملکرد رشد در جوجه­های گوشتی به هنگام مصرف مواد هیومیکی ناشی از اثرات این مواد در بهبود هضم و جذب پروتئین و عناصر معدنی است (35، 23). لیکن مطالعات Edmonds و همکاران در سال 2014 نشان داد که مصرف هیومیک اسید در جوجه­های گوشتی در اواسط تابستان، اثراتی بر عملکرد و ضریب تبدیل غذایی ندارد(8)، که در تناقض با نتایج مطالعه حاضر است، عدم تطابق نتایج مطالعه حاضر با سایر یافته­ها، احتمالا ناشی از تفاوت در نوع ترکیبات تشکیل دهنده مکمل­های غذایی هیومیکی، نحوه و میزان مصرف و روش­های تولید و فرآوری آن­ها است. در این مطالعه اثرات متقابلی در خصوص عملکرد و رشد، ما بین هیومات سدیم و پروبیوتیک مشاهده نشد که این یافته در توافق با نتایج  Sahin و همکاران در سال 2011 بود(34). چون در مطالعه آنها نیز استفاده از یک گرم در کیلوگرم هیومات سدیم و  5/0 گرم پروبیوتیک در کیلوگرم جیره غذایی بلدرچین ژاپنی اثرات متقابلی مشاهده نگردید.

لاشه و وزن نسبی اندام های داخلی: وزن نسبی لاشه و چربی بطنی تحت تاثیر اثرات افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم قرار داشت. به طوری که درصد لاشه در گروه دریافت کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم نسبت به گروه شاهد از لحاظ آماری بیشتر بود. همچنین میزان چربی حفره بطنی تحت تاثیر مصرف پروبیوتیک و هیومات سدیم قرار داشت. به­طوری که در تیمار  مصرف کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم درصد چربی بطنی نسبت به گروه شاهد کمتر بود. لیکن Nagaraju و همکاران در سال2014 به هنگام استفاده از هیومیک اسید در جیره غذایی جوجه­های گوشتی در کل دوره پرورش صفر الی 42 روزگی نشان دادند که مصرف سطوح مختلف هیومیک اسید تأثیری بر درصد لاشه و چربی حفره بطنی ندارد(26)، هم­چنین نتایج آزمایشات Sahin و همکاران در سال 2011 نشان داد که افزودن هیومات و پروبیوتیک به صورت ترکیبی و جداگانه اثراتی بر صفات لاشه ندارد، که در تضاد با نتایج مطالعه حاضر است(34). با این حال،  Parksدر سال 2001 به هنگام استفاده از 1/0 درصد هیومیک اسید در جیره غذایی بوقلمون­ها کاهش چربی حفره بطنی را گزارش کرد که این نتیجه مطابق با نتایج مطالعه حاضر در خصوص اثرات هیومات سدیم بر کاهش درصد چربی حفره بطنی می­باشد(28). مطالعات Jafari Ahangari و همکاران در سال 2013 نشان داد که استفاده از پروبیوتیک در جیره غذایی جوجه­های گوشتی باعث کاهش میزان چربی حفره بطنی و بهبود کیفیت لاشه می­گردد(15). همچنین در نتیجه مصرف هیومات سدیم در این آزمایش درصد چربی حفره بطنی در جوجه­های گوشتی کاهش یافت. یکی از دلایل اصلی آن کاهش مصرف خوراک به هنگام استفاده از سطوح بالای هیومات سدیم در جیره غذایی است، چون سطوح بالا منجر به کاهش اشتها و مصرف کمتر خوراک در جوجه­های گوشتی می­گردد(31). با توجه به این که در آزمایش حاضر، وزن نسبی روده به هنگام استفاده از هیومات سدیم و پروبیوتیک کمتر از گروه شاهد بود، درصد امعاء و احشاء داخلی لاشه کمتر شده، درصد لاشه افزایش یافت. افزون بر این، یکی از دلایل کاهش چربی حفره بطنی به هنگام مصرف پروبیوتیک در جیره غذایی نقش پروبیوتیک­ها در کاهش سنتز چربی و کلسترول به هنگام استفاده در تغذیه جوجه­های گوشتی است. باکتری­های پروبیوتیکی می­توانند با هیدرولیز نمودن اسیدهای صفراوی، هضم و جذب چربی­ها را در روده کاهش داده، از این راه، ضمن کاهش میزان کلسترول خون، منجر به کاهش میزان انباشت چربی در لاشه می­گردند (12). اثرات افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم به صورت جداگانه و یا ترکیبی به غیر از وزن نسبی روده کوچک، سایر اندام­های داخلی تحت تأثیر اثرات افزودن این مکمل­ها قرار نگرفتند، لیکن وزن نسبی روده در تیمار دریافت کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم از لحاظ آماری کمتر از گروه شاهد بود.  Khajaviو همکاران در سال 2015  نشان دادند که استفاده از مکمل ورمی هوموس به­عنوان منبع هیومیک اسید در جیره غذایی جوجه­های گوشتی وزن نسبی اندام های داخلی تحت تأثیر سطوح مختلف این فرآورده قرار ندارد(19). همچنین Nagaraju و همکاران در سال 2014 نشان دادند که استفاده از سطوح مختلف هیومیک اسید تاثیری بر وزن نسبی اندام­های داخلی ندارد(27)، این نتایج در توافق با نتایج مطالعه حاضر است. با توجه به این که رابطه مستقیمی بین وزن اندام­ها و سطح فعالیت آن­ها وجود دارد، مشاهده وزن مشابه در اندام­های داخلی پرندگان در گروه­های آزمایشی مختلف نشانگر فعالیت سوخت و سازی قابل مقایسه در آن­ها است، به بیان دیگر افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم موجب تغییر قابل توجه در کارکرد اندام­های داخلی نشد. میزان تیتر آنتی بادی در واکنش به سلول گلبول های قرمز سرم گوسفندی و همچنین میزان ایمنوگلوبولین نوع G تحت تاثیر اثرات افزودن هیومات سدیم و پروبیوتیک قرار داشت، به­طوری که بیشترین میزان تیتر SRBC و ایمنوگلوبولین نوع G در گروه­های دریافت کننده سطح 45/0 درصد هیومات سدیم و 02/0 درصد پروبیوتیک در جیره حاصل گردید. هیومیک اسید به لحاظ یافته­های پیشین ترکیبی با پتانسیل قوی در بهبود سیستم ایمنی بدن می­باشد(16،17،20). همچنین مواد هیومیکی به عنوان موادی با خصوصیات ضد میکروبی شناخته می­شوند و توانایی محدود کردن فعالیت برخی گونه­های باکتریای را دارند (32). در مطالعه­ای مشابه، Nagaraju و همکاران در سال 2014 عنوان کردند که مصرف 1/0 درصد  هیومات به جیره غذایی جوجه­های گوشتی مخصوصا در جیره­های با غلظت مواد مغذی کمتر و عاری از آنتی بیوتیک میزان تیتر آنتی بادی علیه نیوکاسل و گامبورو را افزایش داده و  می­تواند ایمنی و عملکرد را  بهبود دهد (27) که در توافق با نتایج مطالعه حاضر است. Salim و همکاران در سال 2013 نشان دهند که پروبیوتیک اثرات سودمندی بر پاسخ ایمنی جوجه­های گوشتی دارد، این محققین دریافتند که در جوجه­ های تغذیه شده با پروبیوتیک، تعداد گلبول­های سفید، منوسیت­ها و ایمنوگلوبولین­های خون در مقایسه با گروه شاهد، افزایش نشان می­دهند (32). Rahimi  و Khaksefidi در سال 2006 گزارش کردند که سطوح 1/0 درصد از پروبیوتیک باعث افزایش معنی‎دار شمار گلبول‎های سفید خون و کاهش معنی‎دار نسبت هتروفیل به لنفوسیت در شرایط استرس می‎شود که این عوامل در کاهش استرس پرندگان مهم می‎باشند (30). بنابراین تقویت سیستم ایمنی در جوجه­های گوشتی در مطالعه حاضر در نتیجه اثرات هم­کوشی هیومات سدیم و پروبیوتیک بوده و می­تواند نقش موثری در بهبود سیستم ایمنی در جوجه­های گوشتی در جیره­های عاری از آنتی بیوتیک  باشد.

فراسنجه‌های مورفولوژیکی روده: فراسنجه‌های مورفولوژیکی روده از قبیل طول ویلی، عرض ویلی، عمق کریپت، طول ویلی به عمق کریپت تحت تاثیر اثرات اصلی افزودن پروبیوتیک و هیومات سدیم و اثرات متقابل بین آن­ها قرار داشت، به طوری که طول ویلی، عرض ویلی و طول ویلی به عمق کریپت در تیمارهای دریافت کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم نسبت به گروه شاهد بیشتر و عمق کریپت در تیمارهای دریافت کننده پروبیوتیک و هیومات سدیم نسبت به گروه شاهد از لحاظ آماری کمتر بود، طول ویلی و عمق کریپت تحت تاثیر اثرات متقابل پروبیوتیک و هیومات سدیم قرار داشت. طول و ویژگی­های مورفولوژیک روده می­تواند میزان جذب مواد مغذی را تحت تاثیر قرار دهد (26،30). مصرف پروبیوتیک­ها در جیره غذایی جوجه­های گوشتی باعث بهبود خصوصیات مرفولوژیکی روده و بهبود هضم و جذب در دستگاه گوارش می­گردند (3،26). نتایج  مطالعات نشان داده که مکمل سازی جیره­های غذایی جوجه­های گوشتی با مواد هیومیک باعث افزایش فعالیت آنزیم­های گوارشی، افزایش طول ویلی­ها، سطح جذب روده و در نهایت بهبود قابلیت هضم و جذب مواد مغذی می­گردد (22).  همچنین Ahmadi و Karimi Toshizi در سال2016 با استفاده از سطوح مختلف ورمی هوموس به­عنوان ماده هیومیک نشان داد که مصرف 6/0 درصد از این ترکیب باعث بهبود شاخص­های مورفولوژیکی روده در بلدرچین ژاپنی می­گردد، این نتایج با نتایج مطالعه حاضر هم­خوانی دارد (1). به همین خاطر است که در کشورهای اروپایی به علت اثرات مواد هیومیکی بر فراسنجه­های مورفولوژیکی روده از آن‌ها به عنوان ضد اسهال، ضد درد و تقویت کننده سیستم ایمنی در بخش دامپزشکی استفاده می­گردد و استفاده از ترکیبات هیومیک همراه با اقدامات امنیت زیستی، می­تواند ابزار قدرتمندی جهت حفظ سلامتی دستگاه گوارش طیور باشد و به طبع آن عملکرد را بهبود بخشد (23). فلذا به نظر می رسد بهبود خصوصیات مورفولوژیکی دستگاه گوارش در مطالعه حاضر ناشی از تجمیع اثرات مصرف همزمان هیومات سدیم و پروبیوتیک در تغذیه جوجه­های گوشتی است.

نتیجه‌گیری نهایی: با توجه به اینکه مصرف 35/0 درصد هیومات سدیم و 02/0 درصد پروبیوتیک منجر به بهبود شاخص کارآیی تولید،کاهش چربی حفره بطنی و فراسنجه­های مورفولوژیکی روده می­گردد استفاده از این سطوح در جیره غذایی جوجه­های گوشتی توصیه می‌گردد.

سپاسگزاری

نویسندگان مقاله از شرکت گلسنگ کویر یزد، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل و معاونت محترم پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل به خاطر تامیــن منابع مالی پژوهش تشکر و سپاسگزاری می­کنند.

تعارض منافع

بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.

  1. Ahmadi, M., Karimi Toshizi, M. (2016). Evaluation of vermi-humus supplementation in Japanese Quail Ration.  Iranian J Anim  Sci Res, 7(1), 66-76.
  2. Aksu, M.I., Karaoglu, M., Kaya, M., Esenbuga, N., Macit, M. (2005). Effect of dietary humate on the pH, TBARS and microbiological properties of vacuum and aerobic-packed breast and drumstick meats of broilers. J Sci Food Agric, 85, 1485-1491. https://doi.org/10.1002/jsfa.2143
  3. Awad, W. A., Ghareeb, K., Abdel-Raheem, S., Böhm, J. (2009). Effects of dietary inclusion of probiotic and synbiotic on growth performance organ weights, and intestinal histomorphology of chicken. Poult Sci, 88, 49–55. https://doi.org/10.3382/ps.2008-00244 PMID: 19096056
  4. Boa-Amponsem, K., Price, S.E.H., Dunnington, E.A., Siegel, P.B. (2001). Effect of route of inoculation on humoral immune response of White Leghorn chickens selected for high or low antibody response to sheep red blood cells. Poult Sci, 80, 1073-1078. https://doi.org/10.1093/ps/80.8.1073 PMID: 11495457
  5. Chen, K. L., Kho, W.L., You, S.H., Yeh, R.H., Tang, S.W., Hsieh, C.W.  (2009). Effects of Bacillus subtilisvar. natto and Saccharomyces cerevisiae mixed fermented feed on the enhanced growth performance of broilers. Poult Sci, 88, 309–315. https://doi.org/10.3382/ps.2008-00224 PMID: 19151345
  6. Cross, M.L. (2002). Microbes versus microbes: immune signals generated by probiotic lactobacilli and their role in protection against microbial pathogens. FEMS Immunol Med Microbiol, 34, 245–253 PMID: 12443824
  7. Denli, M., Okan, F., Celik, K. (2003). Effect of dietary probiotic, organic acid and antibiotic supplementation to diets on broiler performance and carcass yield.  Pak J Nutr, 2, 89-91. https://scialert.net/abstract/doi=pjn.2003.89.91
  8. Edmonds, M.S., Johal, S., Moreland, S. (2014). Effect of supplemental humic and butyric acid on performance and mortality in broiler raised under various environmental conditions. J Appl Poult Res, 23, 260–267.  https://doi.org/10.3382/japr.2013-00901
  9. Fioramonti, J., Theodorou, V., Bueno, L. (2003). Probiotics and their effect on gut physiology. Best Pract Res Clin Gastroenterol, 17(5), 711-724. https://doi.org/10.1016/S152 1-6918(03)00075-1  PMID: 14507583
  10. Gaggìa F., Mattarelli P., Biavati, B. (2010). Probiotics and prebiotics in animal feeding for safe food production. Int J Food Microbiol, 31, 141 Suppl 1:S15-28. https://doi.org /10.1016/j. ijfoodmicro.2010.02.031  PMID: 20382438
  11. Ghahri, H., Zandieh, M.A., Bernousi, I. (1999). Evaluation of the efficacy of esterified glucomannan, sodium bentonite and different levels of humic acid to ameliorate the toxic effects of aflatoxin in broilers. Pajouhesh &Sazandegi (Veterniary J.), 86, 21-30.
  12. Gilliland, S.E., Nelson, C.R., Maxwell, C. (1985). Assimilation of cholesterol by Lactobacillus acidophilus bacteria. Appl Environ Microbiol, 49(2), 377-381. PMID: 3920964
  13. Griggs, J.P., Jacob, J.P. (2005). Alternative to antibiotic for organic poultry production. J Appl Poult Res,14, 750-756. https://doi.org/10.1093/japr/14.4.750
  14. Huang, T.S., Lu, F. J, Tsai, C. W., Chopra, I.J. (1994). Effect of humic acids on thyroidal function. J Endocrinol Invest, 17, 787-791. https://doi.org/10.1007/BF03347776
  15. Jafari Ahangari, Y., Parizadian Kavan, B., Hoseinzadeh, H. (2013). The Effect of Probiotic on Performance and Immunity Parameters of Broilers. Res On Anim Prod (Scientific and Research), 4(8), 46-56.
  16. Joone, G. K., Van Rensburg, C. E. (2004). An in vitro investigation of the anti-inflammatory properties of potassium humate. Inflammation, 28(3),169–174. PMID: 15527172
  17. Klocking, R. (1994). Humic substances as potential therapeutics. In: Senesi N, Miano TM (Eds.): Humic Substances in the Global Environment and Implications on Human Health. Elsevier, Amsterdam, 1245-1257. https://doi.org/10.1002/iroh.19950800303
  18.  Kawalilak, L.T., Ulmer Franco, A.M., Fasenko, G.M. (2010). Impaired intestinal villi growth in broiler chicks with unhealed navels. Poult Sci, 89, 82–87. https://doi.org/10.3382/ps.2009-00284
  19. Khajavi, H.R., Torshizi, M.A., Ahmadi, H. (2015).  Effect of feeding different levels of dietary vermi-humus on growth performance and meat quality in broiler chickens. J Anim Prod, 16(2), 113-122.
  20. Klocking, R., Helbig, B., Schotz, G., Schacke, M., Wutzler, P. (2002).  Anti-HSV-1 activity of synthetic humic acid-like polymers derived from p-diphenolic starting compounds. Antivir Chem Chemother, 13(4), 241-249. https://doi.org /10.1177/095632020201300405  PMID: 12495212
  21. Kocabagli, N., Alp, M., Acar, N., Kahraman, R. (2002). The effects of dietary humate supplementation on broiler growth and carcass yield. Poult Sci, 81(2), 227–230. https://doi .org/10.1093/ps/81.2.227 PMID: 11873831
  22. Lala, A. O., Okwelum, N., Oso, A. O., Ajao, A. O., Adegbenjo A. (2017). A response of broiler chickens to varing dosage of humic acid in drinking water. J Anim Prod Res, 29(1), 288-294. https://doi.org/10.15414/afz.2018.21.04.173-178
  23. Lee, K.W., Everts, H., Beynen, A.C.(2004). Essential oils in broiler nutrition. Int J Poult Sci, 3, 738 752.  https://scialert.ne t/abstract/doi=ijps.2004.738.752
  24. Levic, J., Sredanovic, S., Duragic, O., Jakic, D., Levic, L.J., Parkov, S. (2007). New feed additives based on phytogenics and acidifier in animal nutrition. Biotech Anim Husb, 23, 527-539.
  25. Miles R. D., Butcher G. D., Henry P. R., Littell, R. C. (2006). Effect of antibiotic growth promoters on broiler performance, intestinal growth parameters, and quantitative morphology. Poult Sci, 85, 476–485. https://doi.org/10.1093/ps/85.3.476 PMID: 16553279
  26. Mountzouris, K.S., Tsitrsikos, P., Palamidi, I., Arvaniti, I., Mohnl, M., Schatzmayr, G., Fegeros, K. (2010).  Effect of probiotic inclusion levels in broiler nutrition on growth performance, nutrient digestibility, plasma immunoglobulins and cecal microfelora composition. Poult Sci, 88, 49-56. https://doi.org/10.3382/ps/pev194 PMID: 20008803
  27. Nagaraju R., Reddy B.S.V., Gloridoss R., Suresh, B.N., Ramesh C. (2014). Effect of dietary supplementation of humic acids on performance of broilers. Indian J Anim Sci, 84 (4), 447–452.
  28. Parks, C.W., Grimes, J.L., Ferket, P.R., Fairchild, A.S. (2001). The effect of mannanoligosaccharides, bambermycins and virginiamycin on performance of large white male market turkeys. Poult Sci, 80(6), 718-723. https://doi.org/10.1093 /ps/80.6.718
  29. Patterson, J.A., Burkholder, K.M. (2003). Application of Prebiotics and Probiotics in Poultry Production. Poult Sci, 82(4), 627-631. https://doi.org/10.1093/ps/82.4.627  PMID: 12710484
  30. Rahimi, S.,  Khaksefidi, A.  (2006). A comparison between the effects of a probiotic (Bioplus 2B) and an antibiotic (virginiamycin) on the performance of broiler chickens under heat stress condition. Iranian J of  Vet Res, 7(3), 23-28.
  31. Rath, N.C., Huff,  W.E., Huff, G.R. (2006). Effects of humic acid on broiler chickens. Poult Sci, 85(3), 410-414. https://doi.org/10.1093/ps/85.3.410 PMID: 16553268
  32. Riede, U.N., Zeck-Kapp, G., Freudenber, N.,  Keller, H.U.,  Seubert, B. (1991). Humate-induced activation of human granulocytes. Virchows Arch B Cell Pathol Incl Mol Pathol, 60(1), 27–34. PMID: 1673274
  33. Salim, H.M., Kang, H.K.,  Akter, N., Kim, D.W.,  Kim, J.H., Kim, M.J., Na, J.C., Jong, H.B., Choi, H.C., Suh, O.S., Kim, W.K. (2013). Supplementation of direct-fed microbials as an alternative to antibiotic on growth performance, immune response, cecal microbial population and ileal morphology of broiler chickens. Poult  Sci, 92(8), 2084-2090. https://doi.org/10.3382/ps.2012-02947 PMID: 23873556
  34. Sahin, T., Aksu Elmali, D., Kaya, I., Sari, M., Kaya, O. (2011). The effect of single and combined use of probiotic and humate in quail (Coturnix coturnix Japonica) diet on fattening performance and caracass parameters. Kafkas Univ Vet Fak Derg, 17(1), 1-5.
  35. Skalická, M., Koréneková, B. (2016). The Effects of Sodium Humate and Aflatoxin B1  on  Body Weight of  Broiler Chicks. Iranian J of  Appl Anim Sci, 6(2), 415-421.
  36. Stevenson, F.J. (1994). Humus Chemistry. Genesis, Composition, Reactions. (2nd ed.) John Wiley and Sons, Inc, New York.
  37. Tashfam, M., Rahimi, S., Karimi, K. (2005). Effect of different levels of probiotic on the mucosal morphology of broiler chickens. J fac Vet Med Univ Tehran, 60(30), 205-211.