Document Type : Parasitology & Parasitic Diseases
Authors
1 Department of Pathobiology, Faculty of Veterinary Medicine, Urmia University, Urmia, Iran
2 Department of Pathobiology, Parasitology Division, Faculty of Veterinary Medicine, Urmia University, Urmia, Iran
3 Department of Veterinary Pharmacology and Toxicology, Faculty of Urmia Medical Sciences, University of Urmia Medical Sciences, Urmia, Iran
Abstract
Keywords
انگل‌های کرمی در حیوانات، جزء جدایی ناپذیر زندگی هر حیوانی است که از زمان شناخت آنها و اثرات سوء این جانداران بر زندگی و بازدهی حیوانات اهلی، انسان در پی یافتن راهی برای مقابله با آنها بوده است (10). نماتودها می‌توانند در اغلب اندام‌ها و حتی خون جایگزین شوند و بسته به هر اندام اثراتی را بر کارایی آن قسمت خواهند گذاشت (13). نماتودهای انگلی دستگاه گوارش حیوانات بیشترین خسارات اقتصادی را به همراه دارند. انگل‌های دستگاه گوارش با سهیم شدن در غذای دام و یا تغذیه از خون دام باعث کاهش اشتها، کاهش ضریب تولید گوشت و شیر، کاهش کیفیت چرم، پشم و مو به علت کاهش پروتئین‌ها می‌شوند و بسیاری از نماتودها هم به صورت مستقیم یا غیر مستقیم قابل انتقال به انسان بوده و به عنوان بیماری مشترک در نظر گرفته می‌شوند (10،16).
با پیشرفت در روش‌های دامداری و صنعتی شدن آن، بیماری‌های انگلی به عنوان یک تهدید برای تولیدات دامی مطرح شدند. محققین با شناخت کافی از انگل‌ها به جستجوی راه‌هایی برای مبارزه با آنها و حتی عاری کردن حیوانات از انگل‌ها پرداختند. در دهه‌ی 50 میلادی، داروهای ضدانگلی جدیدی برای حیوانات از جمله بنزیمیدازول‌ها معرفی شدند. البته پس از حدود 20 سال از شروع مصرف بنزیمیدازول‌ها مواردی از کاهش تأثیر این داروها گزارش گردید (11). یکی از اولین گزارشات، مقاومت همونکوس کونتورتوس به بنزیمیدازول‌ها بود (4،7). آلبندازول یکی از داروهای گروه دارویی بنزیمیدازول کارباماته موثر بر ضد نماتودهای انگلی دستگاه گوارش و دستگاه تنفس گاو، گوسفند، خوک و اسب است (2،3،30). فنبندازول نیز یکی دیگر از داروهای گروه دارویی بنزیمیدازول کارباماته است که دارای اثرات ضد کرمی بالایی علیه مراحل بالغ، نابالغ و نوزادی نماتودهای دستگاه گوارش گاو، گوسفند، بز، خوک، اسب، گوزن، ماکیان، سگ و گربه است (3،23). بر اساس گزارشات سازمان دامپزشکی ایران مصرف آلبندازول در ایران از سال 1353 آغاز شده است و به تدریج با آشنایی دامدارها با آثار مفید این دارو، مصرف آن در تمام دامداری‌هایی که گوسفند و بز پرورش می‌دادند، رواج یافت (11). در ایران، خرید این داروها در بسیاری از داروخانه‌های دامی بدون نسخه و در بسیاری موارد بدون تکمیل دوره درمان می باشد. در حالی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته از زمان تولید و خروج دارو از کارخانه تا زمان مصرف آن توسط دامدار پایش‌های سخت گیرانه‌ای در زمینه مصرف داروهای ضدکرمی وجود دارد (7).
مقاومت دارویی گرچه می‌تواند منجر به شکست درمانی گردد ولی دلیل تمام موارد مشابه را نمی‌توان به مقاومت دارویی نسبت داد. زیرا عواملی مانند دوز غیر صحیح دارو، عدم رعایت طول درمان، کیفیت پایین دارو، جذب ناکافی دارو و استفراغ پس از دریافت دارو می‌توانند موجب شکست درمان شوند. امروزه مقاومت دارویی از یک موضوع کم اهمیت به یک مشکل بزرگ در صنعت دامداری خصوصاً در مناطق استوایی و نیمه استوایی جهان تبدیل شده است. کلیه گزارشات نشان می‌دهد که مقاومت نسبت به داروهای ضد کرمی در نشخوارکنندگان کوچک در مناطق مختلف دنیا رو به افزایش است (5،16،17،29،32).
برای تشخیص مقاومت علیه داروهای ضد انگلی چند روش وجود دارد (4). در اکثر نقاط دنیا ارزیابی مقاومت دارویی نماتودها بر اساس روش‌های درون تنی نظیر آزمایش کاهش تعداد تخم در مدفوع قبل و بعد از درمان، آزمایش خروج نوزاد از تخم و پایش از طریق کالبدگشایی دام‌های درمان شده و آزمایش رشد نوزاد صورت می‌گیرد (6،22،27). البته نظر به اینکه مقاومت دارویی در نتیجه جهش‌هایی است که در ژنوم انگل رخ می‌دهد، بنابراین از طریق روش‌های مولکولی و تعیین توالی می توان جهش‌های مسئول مقاومت در مقابل دارو را ردیابی کرد (8،9،18،19،20).
در ایران، دامدارها بدون توجه به وجود یا عدم وجود آلودگی انگلی، چندین بار دام‌های خود را با بنزیمیدازول‌هایی نظیر آلبندازول درمان می‌کنند. از سال 1368 طرح راهبردی مبارزه با آلودگی‌های کرمی نشخوارکنندگان کوچک با استفاده از این ترکیب ضد انگلی به مرحله اجرا گذاشته شد. اما اکثر دامدارها علاوه بر درمان راهبردی، به مناسبت‌های مختلف اقدام به درمان دام‌ها با استفاده از آلبندازول می‌کردند (11). گرچه مدت زمان زیادی از رواج و مصرف همه گیر داروهای ضد کرمی به ویژه بنزیمیدازول‌ها در کشور ما می‌گذرد ولی علی رغم مصرف بی رویه و عدم اطلاع دامداران در استفاده صحیح از آنها، تحقیقات در خصوص مقاومت نماتودها به بنزیمیدازول‌ها کم می‌باشد (11،12،14). شهرستان سقز با دارا بودن 200 هزار راس گوسفند، بالاترین جمعیت دامی را در استان کردستان دارد و یکی از قطب‌های دامپروری غرب کشور محسوب می‌شود. مقاومت دارویی می‌تواند از لحاظ اقتصادی تهدید بزرگی برای این صنعت که یکی از منابع اصلی درآمد روستاییان منطقه است، باشد. بنابراین، هدف از این مطالعه، ارزیابی و مقایسه مقاومت دارویی نماتودهای دستگاه گوارش گوسفندان نسبت به آلبندازول و فنبندازول به روش درون تنی بود.
روش تحقیق و نمونه برداری: این تحقیق بر روی 90 راس گوسفند از 3 گله با سه تکرار به صورت درون تنی انجام شد. در ابتدا اطلاعات گوسفندان تحت مطالعه جمع‌آوری و ثبت گردید. سپس از گوسفندان بعد از نصب پلاک گوشی، 20 گرم مدفوع تازه مستقیماً از راست روده جمع‌آوری شد و با ظروف پلاستیکی درب‌دار در کنار یخ به آزمایشگاه منتقل شدند. بر اساس تعیین شدت آلودگی (شمارش تخم در گرم مدفوع) و به روش شناورسازی مک ماستر با لام سه خانه، گوسفندان جوان با شدت آلودگی پائین تر یا مساوی 150 تخم کرم در سه گروه شامل دو گروه تیمار دریافت کننده آلبندازول (30 راس گوسفند) و فنبندازول (30 راس گوسفند) و یک گروه شاهد (30 راس گوسفند) با گروه‌های سنی مشابه دسته بندی شدند (3،13،15).
روش آزمون درون تنی: پس از گروه‌بندی گوسفندان تحت مطالعه براساس150 تخم در گرم مدفوع، آلبندازول (رویان دارو، ایران؛ 1 میلی لیتر به ازای هر 5 کیلوگرم وزن زنده دام) و فنبندازول (رویان دارو، ایران؛ 1 میلی لیتر به ازای هر 5 کیلوگرم وزن زنده دام) با روش متداول دامداران منطقه به دو گروه تحت درمان خورانیده شدند. 9 روز بعد از درمان، از مدفوع گوسفندان هر سه گروه نمونه برداری و شمارش تخم انگل انجام شد. برای سنجش میزان مقاومت دارویی نماتودها، درصد کاهش تخم در مدفوع (R) گله‌های تحت مطالعه با استفاده از فرمول زیر محاسبه شد (4،6):
R=100[1-(Хt:Χc )]
R درصد کاهش تخم در گرم مدفوع پس از درمان
Χc میانگین حسابی تعداد تخم در گرم مدفوع گروه شاهد (قبل از درمان)
Хt میانگین حسابی تعداد تخم در گرم مدفوع گروه درمانی (بعد از درمان)
بر اساس این فرمول:
در گله حساس به دارو: R کاهش تعداد تخم در گرم مدفوع بین 95 درصد تا 100 درصد
در گله مشکوک به مقاومت دارویی: R کاهش تعداد تخم در گرم مدفوع کمتر از 95 درصد و یا در فاصله اطمینان 95 درصد کمتر از 90 درصد
در گله دارای مقاومت دارویی: Rکاهش تعداد تخم در گرم مدفوع کمتر از95 درصد و در فاصله اطمینان 95 درصد کمتر از 90 درصد
روش ارزیابی آماری: جهت مقایسه میانگین تیمارها از آنالیز واریانس یک طرفه (One-Way ANOVA) و آزمون تعقیبی دانکن (Duncan test) با سطح احتمال 5 درصد استفاده گردید. تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها در این تحقیق با استفاده از بسته نرم افزاری SPSS V23 انجام شد.
اختلاف معنی‌داری بین گروه شاهد با دو گروه تیمار دریافت کننده آلبندازول و نیز تیمار دریافت کننده فنبندازول وجود داشت (001/0>P). میانگین تعداد تخم شمارش شده در گروه تیمار دریافت کننده فنبندازول (258/1±8/18) کمتر از گروه تیمار دریافت کننده آلبندازول (93/1±8/59) در مقایسه با گروه شاهد (81/4±07/204) بود (جدول 1).
بر اساس فرمول تعیین مقاومت دارویی به طور متوسط در گروه تیمار تحت مطالعه، مقاومت دارویی به آلبندازول در نماتودهای انگل گوسفندان در مقایسه با گروه شاهد مطرح بود (71 درصدR=). بنابراین اثر ضد انگلی مناسب در تجویز آن در مزرعه وجود نداشت. نماتودهای انگلی گوسفندان مقاومت دارویی نسبی نسبت به فنبندازول داشتند (66/90 درصدR=) (جدول 2).
با توجه به تحقیقات انجام شده، مقاومت دارویی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات پیش رو در عصر حاضر است که تاکنون راهکار موثری برای آن یافت نشده است. دراین خصوص و با توجه به روش پرورش نشخوارکنندگان کوچک، در ایران نسبت به کشورهای توسعه یافته از نظر سطح پرورش و نیز اقلیم‌شناسی تفاوت‌های چشمگیری مطرح است. بنابراین روند بروز مقاومت دارویی نیز علل متفاوتی دارد که به سطح آگاهی دامداران از روش‌های نوین تغذیه، پرورش دام و بیماری‌های انگلی بستگی دارد.
در بررسی حاضر مقاومت نسبت به آلبندازول در گوسفندان تحت مطالعه وجود داشت. در بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران آلبندازول مدت‌ها است که اثر مطلوب ضد کرمی خود را از دست داده است. Meling و همکاران در سال 2012 در نروژ از 29 گله درمان شده با آلبندازول در 58 درصد گله‌ها مقاومت دارویی گزارش شد. Bentounsi و همکاران در سال 2007 در 14 مزرعه در شرق الجزائر از دو گله گوسفند مقاومت نسبت به آلبندازول گزارش کردند. Vernerova و همکاران در سال 2009 درصد کاهش تخم (R) از گوسفندان درمان شده با آلبندازول در 14 مزرعه جمهوری چک 25/98 درصد بود و در 5 مزرعه گله‌های حساس و مشکوک به مقاومت دارویی بودند (1،24،31). Gholamian و همکاران در سال 2007 نشان دادند 27 درصد گوسفندان تحت مطالعه مقاومت کاملی نسبت به تجویز آلبندازول داشتند و 53 درصد آنها نیز مشکوک به مقاومت دارویی بودند (11). در مطالعه Hosseini و همکاران در سال 2010 مقاومت دارویی نماتودها به آلبندازول در گوسفندان تحت مطالعه 07/41 درصد تعیین شد که مقاومت بالایی بود (14). این تحقیقات بیانگر وجود مقاومت دارویی گسترده نماتودهای انگلی دستگاه گوارش نسبت به آلبندازول در اکثر نقاط جهان و ایران است.
در این مطالعه میانگین تعداد تخم دفع شده در تیمار دریافت کننده فنبندازول کمتر از تیمار دریافت کننده آلبندازول در مقایسه با گروه شاهد بود. Maingi درسال 1991 درصد کاهش تخم (R) را در آزمون درون تنی گوسفندان کنیا در روز ششم مطالعه در تیمارهای دریافت کننده فنبندازول کمتر از 90 درصد گزارش کردند (21). Zajac و Gibson در سال 2000 نشان دادند که اثر ضد کرمی فنبندازول در بزهای تحت مطالعه در آمریکا برخلاف نتایج بررسی حاضر بسیار کمتر از حد انتظار بود و درصد کاهش تخم (R) پس از یک دوره استفاده از فنبندازول50 درصد شد (33). این شاخص 15 روز پس از تکرار درمان به 92 درصد رسید و باز هم در محدوده مقاومت دارویی قرار داشت. بنابراین در مناطقی که مقاومت دارویی نسبت به دارویی خاص در سطح بالایی قرار دارد، حتی با تکرار درمان میزان اثر دارو به حد مورد انتظار نخواهد رسید. این در حالی است که اغلب دامپزشکان این تصور را دارند که با تکرار دوره درمانی حتی در صورت مقاومت به دارو، اثربخشی آن به حد اطمینان بخش خواهد رسید. Singh و Yadav درسال 1997 مقاومت نسبت به فنبندازول را در سه گله گوسفند از سه ناحیه مختلف در هندوستان ثبت کردند. در این تحقیق، درصد کاهش تخم (R) به ترتیب 42 درصد، 86 درصد و 74 درصد گزارش شد (14). نتایج این مطالعات نشان داد میزان مقاومت دارویی در نقاط مختلف دنیا و حتی یک کشور متفاوت است و بروز مقاومت دارویی در تمامی نقاط دنیا در یک دامنه نبوده و نیازمند مطالعات دراز مدت است.
در تحقیق حاضر، درگوسفندان تحت مطالعه اختلاف معنی‌داری بین تیمارهای دریافت کننده آلبندازول و فنبندازول با گروه شاهد وجود داشت. به طوری که اختلاف بین گروه‌های شاهد و تیمار دریافت کننده آلبندازول زیاد بود. Terrill و همکاران در سال 2001 در آزمون درون تنی مقاومت دارویی در گوسفندان و بزهای تحت درمان ضد کرمی در ایالت جورجیای آمریکا، مقاومت دارویی بالا بود و میزان کاهش دفع تخم نماتود در تجویز آلبندازول (42 درصد) کمتر از تجویز فنبندازول (62 درصد) گزارش گردید که با نتایج این تحقیق همخوانی داشت (28). Scheuerle و همکاران در سال 2009 در بررسی که در سوئیس و جنوب آلمان انجام دادند، درصد کاهش دفع تخم در تیمارهای دریافت کننده‌ی فنبندازول و آلبندازول را به ترتیب 4/52 درصد و 3/55 درصد گزارش کردند (25). با اینکه در هر دو گروه تیمار مقاومت دارویی دیده شد ولی بر خلاف نتایج بدست آمده در این مطالعه، درصد کاهش دفع تخم به هم نزدیک بود.
این تحقیق نشانگر وجود مقاومت دارویی نسبت به داروی ضد کرمی آلبندازول در گوسفندداری‌های اطراف شهرستان سقز بود. البته در این منطقه به دلیل تجویز رایج فنبندازول در تک‌سمی‌ها، مشکوک بودن مقاومت دارویی نسبت به این ترکیب در مقایسه با آلبندازول در گوسفندان توجیه پذیر بود. بنابراین توصیه به عدم ارایه داروهای ضد کرمی بدون تجویز دامپزشکان توسط داروخانه‌های دامپزشکی به دامداران، اقدام به درمان‌های ضد کرمی هدف‌دار، جلوگیری از خورانیدن دارو به دام‌ها با دوزاژ نامساوی و در نوبت‌های نامنظم، عدم مصرف دوزهای تجویزی دارو توسط دامداران، خودداری از خورانیدن انتخابی دارو به دام‌هایی که از نظر دامدار لاغر و ضعیف هستند، اجتناب از خرید و فروش هفتگی دام‌ها که باعث جابه‌جا شدن تعداد زیادی دام با آلودگی‌های کرمی و در نتیجه پخش شدن تخم انگل‌های مقاوم به داروهای ضد کرمی و نیز بلع آنها توسط دام‌های حساس در منطقه می‌شود، آشنا نمودن دامداران با داروهای ضد کرمی و ارایه برنامه درمانی مناسب می‌تواند از احتمال بروز مقاومت دارویی و گسترش آن تا حدود زیادی در بین نشخوارکنندگان کوچک منطقه جلوگیری نماید.
بدینوسیله نویسندگان از همکاری دامداران شهرستان سقز، مدیریت محترم درمانگاه دامپزشکی جناب آقای دکتر سرحدی و نیز کارشناس بخش انگل‌شناسی دانشکده دامپزشکی دانشگاه ارومیه آقای آرمن بدلی قدردانی و سپاسگزاری می‌نمایند.
بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.
جدول 1. نتایج میانگین تعداد تخم نماتود در گرم مدفوع (EPG) گوسفندان دریافت کننده آلبندازول و فنبندازول و گروه شاهد (آزمون درون تنی).
|
گروه تیمار |
اول (SD±µ) 30n= |
دوم (SD±µ) 30n= |
سوم (SD±µ) 30n= |
میانگین و انحراف معیار سه گروه |
|
شاهد |
99/4±27/199 |
06/5±87/218 |
4/4±07/194 |
81/4±07/204 |
|
آلبندازول |
a7/1±47/60 |
58/2±13/64 |
52/1±80/54 |
93/1±8/59 |
|
فنبندازول |
b85/1±07/17 |
01/1±13/19 |
89/0±20/20 |
258/1±8/18 |
|
سطح معناداری |
001/0> P |
001/0> P |
001/0> P |
05/0> P |
a,b نشانگر اختلاف معنی‌دار در میانگین‌ها می‌باشند.
جدول 2. درصد کاهش تعداد تخم نماتود در گرم مدفوع پس از تیمار با آلبندازول و فنبندازول و وضعیت مقاومت دارویی در سه گله گوسفند شهرستان سقز.
|
شماره گروه |
درصد کاهش تخم نماتود در گرم مدفوع (95 درصدCL=) |
مقاومت دارویی |
||
|
آلبندازول |
فنبندازول |
آلبندازول |
فنبندازول |
|
|
1 |
(76-63)70 |
(92-90) 91 |
+ |
مشکوک |
|
2 |
(79-60)71 |
(92-90) 91 |
+ |
مشکوک |
|
3 |
(77-65)72 |
(91-89) 90 |
+ |
مشکوک |
10. Eslami, A. (1997). Veterinary Helminthology: Nematodes and Acantocephala(2nd ed.). University of Tehran Press, Tehran, Iran, p. 307-415.
11. Gholamian, A., Eslami, A., Nabavi, L., Rasekh, A.R., Galedari, H. (2007). A field survey on resistance to albendazole in gastrointestinal nematodes of sheep in Khozestan province of Iran. J Vet Res, 62(1), 45-51.
12. Gholamian, A., Eslami, A., Nabavi, L., Rasekh, A.R., Galedari, H. (2008). A survey on drug resistance in gastrointestinal nematodes of sheep using larval development assay. Iranian Veterinary Journal, 4(3), 48-57.
13. Hendrix, C.M., Robinson, E. (2012). Diagnostic Parasitology for Veterinary Technicians: Common Laboratory Procedures for Diagnosing Parasitism (4th ed.). Elsevier Mosby, Saint Louis, Missouri, USA, p. 387-391.
14. Hosseini, S.H., Mesghi, B., Fattahpur, S., Mahdavi, A., Nazar Alipour, R. (2010). Evaluation of trichlamal-bandazole and albendazole drug resistance against Fasciola species in Gilan province. Iranian Veterinary Journal, 6(4), 29-37.
15. Hunt, K.R., Taylor, M.A. (1989). Use of the egg hatch assay on sheep faecal samples for the detection of benzimidazole resistant worms. Vet Rec, 125, 153–154. https://doi.org/10.1136/vr.125.7.153 PMID: 2800272
16. Jacobs, D., Fox, M., Gibbons, L., Hermosilla, C. (2016). Diagnostic Principles of Veterinary Parasitology: Nonbursate Nematodes and Anthelmintics (1st ed.). Chichester, John Wiley & Sons, West Sussex, USA, p. 387-399.
17. Kaplan, R.M. (2004). Drug resistance in nematodes of veterinary importance: a status report. Trends Parasitol, 20(10), 477-481. https://doi.org/10.1016/j.pt.2004.08. 001 PMID: 15363441
18. Kwa, M.S.G., Kooyman, F.N.J., Boersema, J.H., Roos, M.H. (1993). Effect of selection for benzimidazole resistance in Haemonchus contortus on β-Tubulin isotype 1 and isotype 2 genes. Biochem Biophys Res Commun, 191(2), 413-419. https://doi.org/10.1006/ bbrc.1993.1233 PMID: 8096381
19. Kwa, M.S.G., Veenstra, J.G., Roos, M.H. (1994). Benzimidazole resistance in Haemonchus contortus is correlated with a conserved mutation at amino acid 200 in β-tubulin isotype 1. Mol Biochem Parasitol, 63(2), 299-303. https://doi.org/10.1016/0166-6851(94)90066-3 PMID: 7911975
20. Kwa, M.S.G, Veenstraa, J.G., Dijka, M.V., Roos, M.H. (1995). β-Tubulin genes from the parasitic nematode Haemonchus contortus modulate drug resistance in Caenorhabditis elegans. J Mol Biol, 246(4), 500-510. https://doi.org/10.1006/jmbi.1994.0102 PMID: 7877171
21. Maingi, N. (1991). Resistance to thiabendazole, fenbendazole and levamisole in Haemonchus and Trichstrongylus species in sheep on a Kenyan farm. Vet Parasitol, 39, 285-291. https://doi.org/10.1016/0304-4017(91)90045-w PMID: 1957488
22. Martin R.J., Anderson, N., Lwin, T., Nelson, G., Morgan, T.E. (1984). The association between frequency of hiabendazole treatment and the development of resistance in field isolates of Ostertagia spp. of sheep. Int J Parasitol, 14, 177-181. https://doi.org/10.1016/0020-7519(84) 90046-8 PMID: 6735581
23. Mehlhorn, H. (1988). Parasitology in Focus: Facts and Trends(1st ed.). Springer-Verlag, Berlin, Germany, p. 817-835.
24. Meling, A.V., Chartier, C., Gjerde, B., Höglund, J., Leine, N., Vatn, S., Stuen, S. (2012). Prevalence of anthelmintic resistance in gastrointestinal nematodes of sheep and goats in Norway. Parasitol Res, 111, 185-193. https://doi.org/10. 1007/s00436-012-2817-x PMID: 22290446
25. Scheuerle, M.C., Mahling, M., Pfister, K. (2009). Anthelmintic resistance of Haemonchus contortus in small ruminants in Switzerland and Southern Germany. Wien Klin Wochenschr, 121(3), 46-49. https://doi. org/10.1007/s00508-009-1235-2 PMID: 19915817
26. Singh, S., Yadav, C.L. (1997). A Survey of anthelmintics resistance by nematodes by three sheep and two goat farms in Hisar (India). Vet Res Commun, 21, 447-451. https://doi.org/10.1023/a:1005811503644 PMID: 92666 64
27. Taylor, M.A., Hunt, K.R., Goodyear, K.L. (2002). Anthelmintic resistance detection methods. Vet Parasitol, 103, 183-194. https://doi.org/10.1016/s0304-4017(01) 00604-5 PMID: 11750111
28. Terrill, T.H., Kaplan R.M., Larsen, M., Oreta, M., Miller, J.M., Gelaye, S. (2001). Anthelmintic resistance on goat farms in Georgia-Efficacy of anthelmintics against gastrointestinal nematodes in two selected goat herds. Vet Parasitol, 97(4), 261-268. https://doi.org/10. 1016/s0304-4017(01)00417-4 PMID: 11390079
29. Van Wyk, J.A., Malan, F.S., Gerber, H.M., Alves, R.R. (1989). The problem of escalating resistance of Haemonchus contortus to the modern anthelmintics in South Africa. Onderstepoort J Vet Res, 56, 41-49. PMID: 2726192
30. Vanden Bossche, H., Rochette, F., Horig, C. (1982). Mebendazole and related anthelmintihcs. Adv Pharmacol Chemother. 19, 67-128. PMID: 6762073
31. Vernerova, E., Vondrova, R., Kisova, H., Svobodova, V., Hera, A. (2009). Detection of benzimidazole resistance in gastrointestinal nematode parasites of sheep in the Czech Republic. Veterinarni Medicina,54(10), 467-472. https://doi.org/10.17221/2935-VETMED
32. Waller, P.J. (1999). International approaches to the concept of integrated control of nematode parasites of livestock. Int J Parasitol, 29, 155–164. https://doi.org/10. 1016/s0020-7519(98)00178-7 PMID: 10048828
33. Zajac, M.A., Gipson, T.A. (2000). Multiple anthelmintic resistance in a goat herd. Vet Parasitol, 87, 163-172. https://doi.org/10.1016/s0304-4017(99)00174-0 PMID: 10622608
)