Document Type : Basic Sciences
Authors
1 Department of Animal Science, Faculty of Animal Sciences and Food Technology, Agricultural Sciences and Natural Resources University of Khuzestan, Mollasani, Ahvaz, Iran
2 Animal Science Research Institute, Karaj, Iran
3 Department of Animal Science, Faculty of Animal Sciences and Food Technology, Agricultural Sciences and Natural Resources University of Khuzestan
Abstract
Keywords
مواد معدنی برای افزایش وزن، تولید شیر، تولید مثل و رشد پشم مورد نیاز است. با وجود این‌که عناصری نظیر کلسیم و فسفر در استخوان فراوان هستند، اما برای حیوانات بالغ مورد نیاز میباشند، زیرا بافت استخوان نمی‌تواند به تنهایی نیاز هر یک از این عناصر را برای حیات، رشد پشم و سایر نیازها تامین کند. مواد معدنی مورد نیاز برای تولید تحت تأثیر گونه، نژاد حیوانات و شرایط اقلیمی است (۲۳).
گیاهان شورزیست بخش مهمی از فلور بومی مناطق خشک و نیمه خشک که زیستگاه‌های عمده شتر در کشور میباشند را تشکیل میدهد، در بسیاری از موارد به عنوان یک غذای تکمیلی و علوفه اضطراری در طول فصول بحرانی سخت و خشک مورد استفاده قرار میگیرند. این علوفهها بوسیله دامهایی مانند بز، گوسفند و شتر چرا می‌شوند (۲۶). این گیاهان شوری خاک زمین را کاهش داده و ساختار و شرایط خاک را به علت درجه تعریق کمتر، بازده بالای استفاده از آب، مقاومت در برابر خشکی و شوری (۹) و یا الگوی ریشهدوانی مناسب (۱۶) بهبود میبخشند.
ترکیبات شیمیایی گیاهان شورزیست بوسیله برخی از عوامل تحت تاثیر قرار میگیرند، نظیر ﺑﺎﻓﺖ خاک (لومی، رسی، سیلتی و شنی بودن)، شوری (۲۴)، رطوبت خاک، آب و هوا (دما، رطوبت نسبی و شدت نور)، خشکی، گونه و رقم گیاه (۳۰)، مرحله فنولوژیک (۳۳)، اجزای گیاهی مانند ساقه، برگها، نسبت برگ به ساقه، توده خوراکی، توده هوایی یا بیرون از خاک (۳۰)، تفاوت منطقهای (۳۱)، تنوع ژنتیکی (۱۰) و در نهایت عملیات مدیریتی نظیر عملآوری علوفه، شرایط تولید، مرحله برداشت (۸) و سیستم آبیاری میباشند (۱۲).
گزارشی در مورد غلظت مواد معدنی سرم خون شترهای منطقه مورد مطالعه وجود ندارد. بنابراین، با توجه به نقش مهم مواد معدنی در فرایندهای تولیدی و تولیدمثلی حیوانات اهلی، این مطالعه برای تعیین غلظت عناصر معدنی خون شترها و بررسی احتمال کمبود یا کفایت آن نسبت به استانداردهای جهانی و منطقهای موجود انجام شد.
این مطالعه در سه منطقه جفیر، هویزه و حواشی جاده اهواز به آبادان و خرمشهر در استان خوزستان در منطقهای به وسعت 60 کیلومتر مربع انجام شد. مناطق مورد مطالعه دارای تنوع متوسطی از گونههای گیاهی بود. سه گونه گیاهی سلمکی ساقهسفید (Atriplex leucoclada)، سیاه شور (Suaeda fruticosa) و اشنان (Seidlitzia rosmarinus) گونههای غالب این مناطق را تشکیل میدهد (در حدود 95 درصد). سایر گونههای گیاهی شامل علف‌های کوتاه یکساله، گیاهان خاردار مانند خارشتری به‌علاوه درختچههای کوتاه مانند گز و گیاهان سمی میباشند. شتران تحت آزمایش از مراتعی انتخاب شدند که غالبا از سه گونه شورزیست نامبرده شده تغذیه می‌کردند.
بعد از انتخاب تصادفی و علامت گذاری تعداد ۸۸ نفر از شتران در گله‌های مختلف در قالب ۱۱ گروه (طبق جدول ۱)، از ورید وداج، مقدار ml10 خون توسط لولههای خلاءدار جمعآوری شد. جهت تهیه سرم از نمونههای خونی جمع آوری شده، از دستگاه سانتریفوژ (Hermle. 2. 330A, Germany) استفاده شد و نمونه‌ها در 1000 دور به مدت پنج دقیقه قرار گرفتند و سرم آنها جهت انجام تجزیههای بعدی به فریزر (دمای 20 – درجه سلسیوس) انتقال داده شد.
اندازهگیری عناصر معدنی در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان و موسسه تحقیقات علوم دامی کشور انجام شد. جهت تعیین عناصر معدنی ماکرو و میکرو در نمونههای خون از دستگاه جذب اتمی (Shimadzu AA، ژاپن) و روشهای توصیه شده استفاده شد (۳۲). عناصر معدنی اندازهگیری شده شامل پتاسیم، سدیم، کلسیم، فسفر، منیزیوم، کلر، آهن، منگنز، مس و روی بودند. برای اندازهگیری کلسیم، منیزیوم، سدیم، پتاسیم، روی، مس، آهن از دستگاه جذب اتمی به ترتیب با طول موج 7/422، ۲/۲۸۵، 589، 5/766، 9/213، 8/324 و 3/248 نانومتر استفاده شد. عنصر کلر از روش غیر مستقیم سنجش نقره و توسط دستگاه جذب اتمی اندازهگیری شد؛ جذب اتمی نقره با استفاده از شعله هوا- استیلن با شکاف 2/0 نانومتر و در طول موج 1/328 نانومتر انجام شد. این روش در واقع نحوه تخمین غیرمستقیم کلرید را نشان میدهد. در این روش مقدار اضافی و مشخصی از عنصر نقره به محلول حاوی نمونه افزوده میشود که کلرید را به شکل کلرید نقره رسوب میدهد و غلظت نقرهای که در واکنش شرکت نکرده را بعد از تفریق از کلرید نقره مورد سنجش قرار میدهد (۳۲). فسفر به روش رنگ سنجی اندازهگیری شد، برای اندازهگیری فسفر معدنی از دستگاه اتوآنالایزر (Mindray BS200، چین) و کیت فسفر شرکت پارس آزمون استفاده شد که اساس اندازه گیری آن روش فسفومولیبدیک اسید است.
از روش مدل خطی عمومی (GLM) جهت تجزیه دادهها استفاده شد (SAS, 2002). ترکیب مواد معدنی سرم خون شترها به طبق مدل زیر تجزیه شدند.
Yij = µ + τi + εij
Yij= مقدار مشاهده شده، µ= میانگین جامعه، τi= تاثیر گروه شتر εij= خطای آزمایش
مقایسه میانگین تیمارها در سطح احتمال پنج درصد و با استفاده از آزمون حداقل اختلافات معنیدار انجام گردید.مدل آماری ناقص است.
داده‌های مربوط به غلظت عناصر سرم خون حاصل از شترهای تحت مطالعه با غلظت طبیعی یا حد بحرانی آن (حداقل غلظتی که علائم بالینی کمبود بروز نمی‌یابد) که توسط McDowell و همکاران در سال ۱۹۸۵ گزارش شده است مقایسه شد (۱۸).
غلظت عناصر کلسیم و فسفر در سرم خون شترها: جدول ۱ مقادیر ترکیبات عناصر معدنی کم نیاز و پرنیاز را در سرم خون شترهای تک کوهانه با وضعیت جنسی، سنی و فیزیولوژیک مختلف نشان میدهد. بین مادههای در حال رشد (یک تا چهار ساله) و مادههای بالغ از نظر غلظت کلسیم سرم اختلاف معنیداری وجود داشت (05/0>P). در مطالعه حاضر بین مقدار کلسیم سرم مادههای بالغ غیر آبستن و مادههای بالغ آبستن اختلاف معنیداری وجود نداشت. غلظت کلسیم در سرم مادههای بالغ شیرده در مقایسه با سایر گروههای مورد مطالعه بالاترین مقدار بود (05/0>P). همچنین غلظت کلسیم در مادههای بالغ آبستن با اختلاف معنیدار پایینتر از مادههای بالغ شیرده بود (05/0>P). بین غلظت کلسیم سرم نرهای در حال رشد (یک تا چهار ساله) و نرهای بالغ اختلاف معنیداری وجود نداشت. ولی بین شترهای ماده بالغ و مادههای در حال رشد اختلاف معنیداری وجود داشت (05/0>P). در مطالعه حاضر مقدار غلظت کلسیم در شترهای نر بالغ به طور معنیداری بالاتر از شترهای بالغ ماده بود (جدول ۱). نرهای مست در مقایسه با هر دو گروه نرهای در حال رشد و نرهای بالغ غیرمست از غلظت کلسیم سرم خونی بالاتری برخودار بودند (05/0>P).
بین مادههای در حال رشد (یک تا چهار ساله) و مادههای بالغ از نظر غلظت فسفر سرم اختلاف معنیداری وجود داشت (05/0>P). بین همه گروههای شتر با سنین پایینتر از یکسال، اختلاف معنیداری از نظر غلظت فسفر وجود نداشت. بین شترهای نر و ماده در حال رشد و بین مادهها و نرهای بالغ اختلاف معنیداری از نظر غلظت فسفر سرم خون وجود نداشت. با این وجود مادهها و نرهای در حال رشد نسبت به مادهها و نرهای بالغ، غلظت بالاتری از فسفر سرم را داشتند (جدول ۱). در مطالعه حاضر بین شترهای ماده بالغ و بالغ آبستن از نظر غلظت فسفر سرم تفاوت معنیداری وجود داشت (05/0>P).
غلظت منیزیوم در سرم خون شترها: به استثنای شترهای ماده و نر کمتر از شش ماه که به طور معنیداری دارای غلظت منیزیوم بالایی در سرم خون بودند (05/0>P)، بین هیچکدام از گروههای شتر تفاوت معنیداری از نظر غلظت منیزیوم سرم مشاهده نشد.
غلظت عناصر سدیم، پتاسیم و کلر در سرم خون شترها: بین اکثر گروههای شتر از نظر غلظت سدیم سرم اختلاف معنیداری مشاهده نشد. در مورد غلظت پتاسیم بین شترهای غیرمست با شترهای مست تفاوت معنیدار بود (05/0>P). بین هیچکدام از گروههای شتر از نظر غلظت کلر سرم خون اختلاف معنیداری مشاهده نشد. از نظر غلظت کلر سرم، بین شترهای بالغ مست و غیرمست تفاوت معنیداری مشاهده نشد (جدول ۱).
غلظت عنصر مس در سرم خون شترها: بین مادههای در حال رشد (یک تا چهار ساله) و مادههای بالغ از نظر غلظت مس سرم اختلاف معنیداری وجود نداشت. بین مادههای بالغ با حالات فیزیولوژیک مختلف (آبستن، غیر آبستن و شیرده) نیز اختلاف معنیداری مشاهده نشد. سن و جنس شترها نیز در گروههای بالاتر از شش ماه تاثیر معنیداری را بر غلظت مس سرم نشان ندادند. با این وجود ناقههای نر و ماده کمتر از شش ماه اختلاف معنیداری را با سایر گروههای جنسی و سنی بالاتر از یکساله نشان دادند (05/0>P). تفاوت معنیداری نیز بین مس سرم شترهای بالغ مست و غیرمست وجود داشت (05/0>P)، غلظت مس سرم در شترهای نر مست به طور معنیداری بالاتر از سایر گروههای شتری بود (جدول ۱).
غلظت عنصر روی در سرم خون شترها: غلظت روی سرم بین ناقههای نر و ماده کمتر از شش ماه و شش تا 12 ماه اختلاف معنیدار نداشت و بالاترین مقدار را در مقایسه با سایر گروههای شتر متعلق به همین گروه‌ها بود (جدول ۱). غلظت روی سرم بین مادههای بالغ آبستن و غیرآبستن اختلاف معنیدار داشت (05/0>P). از نظر غلظت عنصر روی سرم بین مادههای بالغ شیرده و مادههای بالغ غیرآبستن اختلاف معنیدار داشت (05/0>P). در این مطالعه، سن (به استثنای مادههای کمتر از شش ماه) و جنس شترها، تاثیر معنیداری بر غلظت عنصر روی سرم نداشت.
غلظت آهن در سرم خون شترها: غلظت آهن سرم بین شترهای نر و ماده کمتر از شش ماه و شش تا 12 ماه اختلاف معنیداری نداشت و این گروه‌ها کمترین مقدار را در مقایسه با سایر گروههای شتر داشتند (05/0>P). غلظت آهن سرم بین مادهها و نرهای در حال رشد اختلاف معنیدار داشت (05/0>P). اما بین شترهای نر و ماده بالغ با سنین و حالات فیزیولوژیک مختلف اختلاف معنیداری وجود نداشت
(جدول ۱). تفاوت معنیداری بین غلظت آهن سرم در شترهای مست و غیرمست مشاهده نشد، اما این عنصر در سرم خون شترهای نر مست تمایل به افزایش داشت.
غلظت منگنز سرم خون شترها: دامنه غلظت منگنز سرم شترهای مورد مطالعه در این مطالعه تغییر چندانی نداشت، به‌علاوه این‌که سن، جنس و حالت فیزیولوژیک تاثیر معنیداری را بر غلظت منگنز سرم در همه گروههای شتر ایجاد نکرد.
غلظت عناصر کلسیم و فسفر در سرم خون شترها: نتایج نشان داد که همه مقادیر کلسیم سرم خون در گروههای مختلف شتر بالاتر از سطح بحرانی گزارش شده (mg/100 ml 8) بود (۱۸). بین مادههای در حال رشد (یک تا چهار ساله) و مادههای بالغ از نظر غلظت کلسیم سرم اختلاف معنیداری وجود داشت. پژوهشگران نیز گزارش کردند (۲۷) که مادهها در گروههای سنی مختلف اختلاف معنیداری را از نظر غلظت کلسیم نشان میدهند و سطح بالای کلسیم در شترهای در حال رشد ممکن است ناشی از تقاضای افزایشی آنها جهت رسیدن به وزن بلوغ باشد.
در مطالعه حاضر شترهای نر و ماده کمتر از شش ماه، به طور معنیداری غلظت کلسیم بالاتری را نسبت به سنین شش تا 12 ماه داشتند. در مطالعه‌ای غلظت کلسیم در سرم خون شترهای 3 ماهه به طور معنیداری بالاتر از سایر گروههای سنی بود و با افزایش سن، غلظت کلسیم کاهش پیدا کرد که علت آن را ناشی از غلظت بالای کلسیم در دوره جنینی دانسته‌اند (۳).
در مطالعه حاضر بین مقدار کلسیم سرم مادههای بالغ غیر آبستن و مادههای بالغ آبستن اختلاف معنیداری وجود نداشت که بر خلاف یافته سایر پژوهشگران بود (۱۴). این پژوهشگر گزارش کرد که کاهش سطح کلسیم سرم به موازات پیشرفت آبستنی و سنگین‌تر شدن شترها و در زمان زایمان میتواند ناشی از افزایش تقاضا برای تامین کلسیم مورد نیاز جنین در دوره آبستنی باشد و افت سطح این عنصر در خون قابل پیشبینی میباشد. از طرفی، این یافته موافق با گزارشی بود (۲) که در آن تفاوت معنیداری بین شترهای ماده آبستن و غیرآبستن از نظر غلظت کلسیم پیدا نشد که این پژوهشگران دلیل عدم تفاوت را به حفظ هموستازی سطح کلسیم سرم از طریق تنظیم آندوکرینی جذب کلسیم، خروج کلسیم از استخوان و متابولیسم استخوانها نسبت دادند.
غلظت کلسیم در سرم مادههای بالغ شیرده در مقایسه با همه گروههای شترها به طور معنیداری بالاترین مقدار را داشت. علت آن را میتوان افزایش تقاضا برای تامین نیازهای کلسیمی جنین و شیر تولیدی دانست، زیرا در دام‌های شیروار مقدار کلسیم بیشتری از خون گرفته شده و از طریق شیر دفع میشود تا نیاز ناقههای تازه متولد شده به توسعه استخوانی تامین گردد که سطح بالای کلسیم سرم در ناقههای زیر شش ماهه در این مطالعه فرضیه مذکور را تقویت میکند.
بین غلظت کلسیم سرم نرهای در حال رشد (یک تا چهار ساله) و نرهای بالغ اختلاف معنیداری وجود نداشت. پژوهشگران نیز گزارش کردند (۲۷) که سن نرها تاثیر معنیداری روی غلظت کلسیم سرم ندارد ولی مادهها در گروههای سنی مختلف اختلاف معنیداری از نظر غلظت کلسیم از خود نشان میدهند. دیگران نیز گزارش کردند که سن تاثیر معنیداری روی غلظت کلسیم در سرم شترهای یک کوهانه نداشت (۲۵).
در مطالعه حاضر مقدار غلظت کلسیم در شترهای نر بالغ به طور معنیداری بالاتر از شترهای بالغ ماده و حتی مادههای در حال رشد بود که مخالف با برخی گزارشات دیگر بود (۵)، این پژوهشگر اثر جنس شتر را بر غلظت کلسیم سرم معنیدار نمی‌دانست. پژوهشگران دیگر گزارش کردند که بین جنس نر و ماده شتر از نظر غلظت کلسیم در سرم اختلاف معنیداری وجود دارد، اما در مادهها غلظت کلسیم بالاتر بودند (۲۲، ۲۷).
نرهای مست در مقایسه با هر دو گروه نرهای در حال رشد و نرهای بالغ غیرمست از غلظت کلسیم سرم خونی بالاتری برخودار بودند که موافق با گزارش دیگران بود (۳۴). غلظت بالایی از کلسیم در سرم شترهای یک کوهانه در ماههای زمستانه گزارش شده است (۲۱). علت این‌که در دوره مستی غلظت عنصرکلسیم در سرم افزایش مییابد، شاید به این دلیل باشد که کلسیم برای تنظیم فرایند اسپرماتوژنز مورد نیاز است و آندروژن‌ها در دوره مستی افزایش می‌یابند (۴).
در این مطالعه بین همه گروههای شتر با سنین پایینتر از یکسال، اختلاف معنیداری از نظر غلظت فسفر وجود نداشت (05/0>P) که موافق با یافته پژوهشگران دیگر در مورد مادهها و نرهای با سنین پایین (5/2 – 5/1 ساله) بود (۲۷). دیگران نیز تاثیری از افزایش سن بر غلظت فسفر سرم شترهای جوان (سه، شش، نه و 12 ماه) مشاهده نکردند (۳). بین شترهای نر و ماده در حال رشد و بین مادهها و نرهای بالغ اختلاف معنیداری از نظر غلظت فسفر سرم خون وجود نداشت که با گزارش دیگران موافق بود (۲۷).
هرچند که نتایج این مطالعه نشان داد که همه مقادیر فسفر سرم خونی در گروههای مختلف شتر بالاتر از سطح بحرانی گزارش شده در منابع (mg/100 ml ۵/۴) بود (۱۸)، اما این حقیقت وجود دارد که سطوح فسفر سرم در همه گروههای شترها نسبت به مطالعات انجام گرفته قبلی در گروههای مشابه از سطح پایینی برخوردار بود و در برخی از گروه‌ها حتی در آستانه کمبود قرار داشت که احتمالا ناشی از سطوح پایین فسفر در علوفههای مصرفی آنها باشد.
غلظت منیزیوم در سرم خون شترها: سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیک شترها (آبستنی، شیردهی و مستی نرها) نتوانست تاثیری بر غلظت منیزیوم شترها داشته باشد. گزارش شده که غلظت منیزیوم در سرم شترهای سه ماه به طور معنیداری بالاتر از سایر گروههای سنی (شش، نه و 12 ماه) بود (mg/100 ml 5/4 در مقابل 6/2، 04/3 و 7/2)، علت غلظت بالاتر منیزیوم در شترهای سه ماهه را ناشی از غلظت بالای منیزیوم در دوره جنینی ذکر کرده‌اند و بیان کردند که غلظت بالای منیزیوم در ناقههای سه ماهه از نظر استخوانسازی به موازات پیشرفت به سمت بلوغ حائز اهمیت میباشد (۳).
گزارش شده که جنس شتر تاثیر معنیداری بر غلظت منیزیوم سرم خون نداشت (۵). پژوهشگران تفاوت معنیداری را از نظر غلظت منیزیوم بین شترهای ماده آبستن و غیر آبستن مشاهده نکردند (۱۴). مقایسات جامعی روی حالتهای مختلف فیزیولوژیک شترهای ماده (آبستنی و غیرآبستنی، شکم زایش، سن و شیردهی) انجام شد و تفاوت معنیداری از نظر غلظت منیزیوم سرم مشاهده نشد (۲).
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که مقادیر منیزیوم سرم خون در گروههای مختلف شتر بالاتر از سطح بحرانی گزارش شده (mg/100 ml ۲) بود (۱۸)، اما پایینتر از دیگر مقادیر گزارش شده (۱۴) برای شترهای ماده آبستن و غیرآبستن بود (mg/100 ml 05/6 و 48/5).
غلظت عناصر سدیم، پتاسیم و کلر در سرم خون شترها: غلظت سدیم و پتاسیم سرم در همه گروههای شتر بالاتر از مقدار بحرانی پیشنهاد شده (به ترتیب، mmol/l 130 و 13/5) بود (۱۹). به عبارت دیگر سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیک شترها (آبستنی، شیردهی و مستی نرها) تاثیری بر غلظت سدیم و پتاسیم سرم شترها نداشت (جدول ۱). پژوهشگران (۳۴) نشان دادند که مقدار سدیم در شترهای مست بیشتر از شترهای غیرمست بود (mg/100 ml 310 در مقابل 8/253)، و بالعکس غلظت پتاسیم در غیرمستها بیشتر از مستها بود (mg/100 ml 4/16 در مقابل 9/10). در مورد دامنه تغییرات غلظت پتاسیم سرم، این یافته در اکثر مواقع بالاتر از پژوهشهای قبلی است که دامنهای از 69/3 تا ۰/۶ mmol/l پتاسیم را در سرم خونی شترها گزارش کرده بودند. پژوهشگران مختلف گزارش کردند که سن و حالتهای مختلف فیزیولوژیک شترهای ماده (آبستنی و غیرآبستنی، شکم زایش، سن و شیردهی) تاثیر معنیداری روی غلظت سدیم و پتاسیم در سرم شترهای یک کوهانه نداشت (۲ و ۲۵). تفاوت معنیداری از نظر غلظت پتاسیم و سدیم بین شترهای ماده آبستن و غیرآبستن مشاهده نشد (۱۴).
بین هیچکدام از گروههای شتر از نظر غلظت کلر سرم خون اختلاف معنیداری مشاهده نشد. در پژوهشی (۱۴) مقدار کلر سرم در شترهای آبستن به طور غیر معنیداری بالاتر از شترهای غیرآبستن بود (mmol/l 6/113 در مقابل 26/106) که موافق با یافته مطالعه حاضر بود. بالعکس، دیگران افزایش در غلظت کلر سرم شترهای مست نسبت به غیر مست (mmol/l 160 در مقابل 152) را مشاهده کردند (۳۴).
غلظت عنصر مس در سرم خون شترها: دامنه تغییرات غلظت مس سرم در گروههای مختلف نسبت به سطح بحرانی گزارش شده (µg/100 ml 60) کمبود مس را در سرم شترهای مورد مطالعه نشان میدهد (۳۱).
پژوهشگران گزارش کردند که سن تاثیر معنیداری بر غلظت مس در پلاسما و سرم خون شترها نداشت که موافق با یافته‌های این مطالعه بود (۷ و ۱۳)، پژوهشگران دیگر بیان داشتند که غلظت مس به طور معنیداری در سرم شترهای بیش از پنج سال نسبت به سایر گروههای سنی بالاتر بود که مخالف با یافته‌های این مطالعه بود. آنها نتیجهگیری کردند که غلظت بالای مس در شترهای با سن بالا ممکن است ناشی از تفاوت در میزان مصرف غذا، ذخیرهکبدی یا دفع از طریق مدفوع بین گروههای سنی مختلف باشد (۱۱). پژوهشگران گزارش کردند که جنس تاثیری بر غلظت مس سرم خون شتر ندارد (۷ و ۱۱) که موافق با یافته‌های این مطالعه بود.
مشابه با یافته‌های آزمایش حاضر، پژوهشگران گزارش کردند که غلظت مس در سرم خون شترها از دوره آبستنی تا شیردهی تغییر نمیکند (۱۳). در مقابل دیگران تغییر غلظت مس سرم را در طول مدت آبستنی مشاهده کردند که توام با کاهش معنیدار مس در اواخر آبستنی شترها بود (۱۵). غلظت مس در آخر آبستنی به علت انتقال فعال مس از ذخیره کبدی مادر به جنین کاهش مییابد (Liu et al., 1994) و دوباره سطح مس بعد از زایمان به حالت طبیعی بر میگردد، اما برخلاف این گزارش‌ها، در موارد زیادی کاهش معنیدار غلظت مس پلاسمای شتران شیرده در مقایسه با شترهای آبستن گزارش شده است (۲۰). بچه شتر در شکم مادر و در دوره شیرخوارگی از نظر تامین مس مورد نیاز به مادر وابسته است.
غلظت مس سرم در شترهای نر مست به طور معنیداری بالاتر از سایر گروههای شتر بود. گزارش شده که سطح مس سرم در شترهای مست بیشتر از شترهای غیرمست بود (µg/100 ml 134 در مقابل 110) که موافق با یافته این مطالعه بود (۳۴).
غلظت عنصر روی در سرم خون شترها: در این مطالعه، سن (به استثنای ناقههای کمتر از 6 ماه) و جنس شترها، تاثیر معنیداری بر غلظت عنصر روی سرم نداشت. گزارشات مربوط به اثر جنس و سن بر تغییر غلظت عنصر روی در سرم خون بسیار نادر است (۱۳)؛ این پژوهشگران بر اساس تفاوت معنیداری که غلظت روی بین سنین مختلف شترها دارد بیان کردند که غلظت روی در پلاسما میتواند شاخصی مناسب برای تشخیص سن شتران باشد.
غلظت روی سرم خون بین مادههای بالغ آبستن و غیرآبستن اختلاف معنیدار داشت که موافق با گزارش دیگران بود (۱۳)، آنها گزارش کردند که شترهای غیر آبستن نسبت به شترهای آبستن و شیرده از غلظت روی بالاتری در پلاسما برخوردار بودند. پژوهشگران کاهش غلظت روی در سرم شترهای آبستن را ناشی از انتقال فعال روی پلاسما به جنین دانستند (۱۳). مقادیر پایینتر روی در شترهای شیرده شاید ناشی از انتقال روی سرم به شیر باشد (۱۳).
در این مطالعه، دامنه غلظت روی سرم در گروههای مختلف شتر بالاتر از یکسال، پایینتر از سطح بحرانی µg/100 ml 40 بود و در شترهای کمتر از یکسال در آستانه کمبود قرار داشتند. پژوهشگران نیز غلظتهای پایین روی سرم را در شترهای یک کوهانه گزارش کرده‌اند (۱). این‌طور استنباط شده که دلیل کمبود روی در سرم شترهای مورد مطالعه احتمالا ناشی از کمبود این عناصر در گیاهان مورد استفاده و خاک محل رویش آنها میباشد. در این راستا، گزارش شده که علوفههای حارهای غلظت روی پایینی دارند و دام‌های اهلی به طور بالقوه مبتلا به کمبود روی هستند (۲۸). پژوهشگران کمبود روی در شترهای سودانی را (کمتر از µg/100 ml 40) مرتبط با کمبود این عنصر در خاک و علوفههای مرتعی آن کشور ذکر کردند (۱۱). در این مطالعه تفاوت معنیداری بین غلظت روی سرم در شترهای نر مست و غیر مست مشاهده نشد، این یافته مغایر با یافته‌های دیگران بود (۳۴).
غلظت آهن در سرم خون شترها: غلظت آهن سرم بین مادهها و نرهای در حال رشد اختلاف معنیدار داشت که موافق با یافته پژوهشگران بین ماده و نرهای با سنین 5/2 تا چهار سال بود (۲۷)، اما بین شترهای نر و ماده بالغ با سنین و حالات فیزیولوژیک مختلف اختلاف معنیداری وجود نداشت. پژوهشگران دیگر نیز گزارش کردند که جنس شترها تاثیر معنیداری روی غلظت آهن سرم ندارند (۶). از طرفی، گزارش شده که نرها نسبت به مادهها و شترهای جوان نسبت به شترهای مسن، به طور معنیداری آهن پلاسمای بالاتری دارند (۱۱) که مخالف با یافته‌های این مطالعه بود. مطابق بر نتایج آزمایش حاضر پژوهشگران نیز تفاوت معنیداری از نظر غلظت آهن در سرم شترهای مست و غیر مست مشاهده نکردند (۳۴).
منابع غلظت آهن در پلاسما یا سرم را به طور میانگین بین µg/100 ml 98 تا 186 نشان میدهند (۲۹). در کل میتوان نتیجهگیری کرد که غلظت آهن سرم در همه گروههای شتر بالاتر از سطح بحرانی (µg/100 ml 110) گزارش شده در منابع بود (۱۷) و از این نظر کمبودی نداشتند.
غلظت منگنز سرم خون شترها، سن، جنس و حالت فیزیولوژیک تاثیر معنیداری را بر غلظت منگنز سرم در همه گروههای شتر ایجاد نکرد. دیگران نیز گزارش کردند که سن و جنس و حالت فیزیولوژیک (آبستنی و شیردهی) تاثیر معنیداری بر غلظت منگنز ندارد (۱۳).
نتیجه گیری نهایی: به طور خلاصه، نتایج حاصل از بررسی غلظت مواد معدنی در سرم خون شترهای مورد مطالعه نشان داد که این حیوانات از نظر عناصر مس و روی دچار کمبود هستند و سطح فسفر موجود در سرم آنها نیز در آستانه کمبود قرار دارد. مقدار منگنز سرم خون شترها نیز در یک دامنه پایینی قرار داشت. لذا در شرایط عملی و هنگام تغذیه و پرورش شترها به صورت دستی یا مرتعی، برای بازده تولیدی و تولیدمثلی مناسب‌تر، میتوان از داده‌های آزمایش حاضر بهره جست و مقدار کمبود عناصر را با مکمل مناسب جبران کرد.
از مسئولین محترم دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات علوم دامی استان خوزستان برای فراهم کردن امکان انجام پژوهش سپاسگزاری میشود.
بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.
جدول ۱. مقادیر ترکیبات معدنی سرم خون در گروههای مختلف شترهای تککوهانه چراکننده در مراتع خوزستان (میانگین±خطای معیار)
|
کلاس شترهای تک کوهانه |
تعداد نمونه |
کلسیم (mg/ 100 ml) |
فسفر (mg/ 100 ml) |
منیزیوم (mg/ 100 ml) |
پتاسیم (mmol/L) |
سدیم (mmol/L) |
|
سطح بحرانی¥ |
- |
8 |
5/4 |
2 |
13/5 |
130 |
|
ماده کمتر از 6 ماه |
9 |
c3/0±4/10 |
c۴/۰±۳/۵ |
a15/0±9/3 |
a5/0±4/5 |
2/4±4/149 |
|
نر کمتر از 6 ماه |
9 |
c2/0±6/10 |
c۴/۰±۲/۵ |
a3/0± 8/3 |
b25/0±۰/5 |
2/6±151 |
|
ماده 12 – 6 ماه |
9 |
d1/0±7/9 |
c۱/۰±۹/۴ |
b2/0±2/3 |
a5/0±5/5 |
1/5±9/148 |
|
نر 12 – 6 ماه |
9 |
d2/0±8/9 |
c۱/۰±۰/۵ |
b1/0±2/3 |
b6/0±2/5 |
4/4±6/151 |
|
ماده 4 – 1 ساله |
9 |
c3/۰±۰/10 |
ab۳/۰±۲/۶ |
b2/0±3/3 |
ab7/0±3/5 |
۴/۰±۰/152 |
|
نر 4 – 1 ساله |
9 |
c4/0±7/10 |
b۲/۰±۹/۵ |
b1/0±4/3 |
b5/0±1/5 |
6/5±3/152 |
|
ماده بالغ 4 ≤ ساله |
9 |
d2/0±4/9 |
c۳/۰±۹/۴ |
b3/0±3/3 |
ab2/0±4/5 |
3/6±1/153 |
|
ماده بالغ 4 ≤ ساله و آبستن |
9 |
d4/0 ±9/9 |
b۲۸/۰±۸/۵ |
b28/0±4/3 |
b4/0±2/5 |
4/5±2/152 |
|
ماده بالغ 4 ≤ ساله و شیرده |
9 |
a7/0±6/12 |
ab۳/۰±۰/۶ |
b2/0±3/3 |
ab3/0±3/5 |
1/4±2/150 |
|
نر بالغ 4 ≤ ساله و مست |
3 |
b2±2/11 |
c۳/۰±۱/۵ |
b1/0±5/3 |
b4/0±01/5 |
6/3±5/154 |
|
نر بالغ 4≤ ساله و غیرمست |
4 |
c1/0±3/10 |
c۲/۰±۰/۵ |
b2/0±3/3 |
a5/0±6/5 |
6/4±2/151 |
|
SEM |
|
۲۲۱/۰ |
۱۲۰/۰ |
۱۲۳/۰ |
۰۹۹/۰ |
۸۱/۲ |
|
P Value |
|
۰۲۳/۰ |
۰۳۴/۰ |
۰۴۰/۰ |
۰۰۶/۰ |
۲۱۲/۰ |
|
کلاس شترهای تک کوهانه |
تعداد نمونه |
کلر (mmol/L) |
مس (µg/100 ml) |
روی (µg/100 ml) |
آهن (µg/100 ml) |
منگنز (µg/100 ml) |
|
سطح بحرانی¥ |
- |
- |
60 |
40 |
110 |
- |
|
ماده کمتر از 6 ماه |
9 |
8/1±2/115 |
c2/6±6/55 |
a6/4±3/42 |
c5/8± 5/125 |
6/0±3/2 |
|
نر کمتر از 6 ماه |
9 |
2/1±4/115 |
c3/4±9/54 |
a5/6±6/43 |
c۰/9±6/126 |
3/0±1/2 |
|
ماده 12 – 6 ماه |
9 |
6/1±6/112 |
bc4/5±8/57 |
a۳/۵±۴/4۱ |
c۰/10±۳/۱۲۸ |
5/0±4/2 |
|
نر 12 – 6 ماه |
9 |
9/1±1/114 |
bc6/5±2/57 |
a۸/۳±۹/4۰ |
c3/7±2/129 |
4/0±3/2 |
|
ماده 4 – 1 ساله |
9 |
۰/۲±6/111 |
b2/7±8/59 |
b2/5±4/38 |
b6/8±4/134 |
25/0±6/2 |
|
نر 4 – 1 ساله |
9 |
1/2±8/113 |
b3/6±8/58 |
b8/4±9/37 |
a10±5/138 |
4/0±6/2 |
|
ماده بالغ 4 ≤ ساله |
9 |
6/2±2/114 |
b9/4±9/59 |
b9/5±6/38 |
a9/8±1/140 |
5/0±4/2 |
|
ماده بالغ 4 ≤ ساله و آبستن |
9 |
8/1±۰/۱۱۵ |
bc6/6±7/57 |
c6/4±2/34 |
a6/7±2/139 |
3/0±1/2 |
|
ماده بالغ 4 ≤ ساله و شیرده |
9 |
3/2±4/112 |
b5/5±6/58 |
c2/5±1/35 |
ab8/8±۰/۱۳۷ |
4/0±2/2 |
|
نر بالغ 4 ≤ ساله و مست |
3 |
2/2±1/114 |
a5/6±4/64 |
b2/3±1/39 |
a8/3±5/145 |
4/0±5/2 |
|
نر بالغ 4≤ ساله و غیرمست |
4 |
6/1±6/113 |
b2/6±8/58 |
b4/3 ±4/38 |
a5/6±1/142 |
6/0±5/2 |
|
SEM |
|
۸۸/۱ |
۲۵/۱ |
۴۰/۱ |
۱۶/۲ |
۳۲/۰ |
|
P Value |
|
۳۱۱/۰ |
۰۱۲/۰ |
۰۲۷/۰ |
۰۳۲/۰ |
۱۰۰/۰ |
¥ McDowell و همکاران (۱۹۸۵)
میانگینها در داخل هر ستون با حروف مختلف دارای اختلاف معنیدار میباشند (05/0>P).
)
