نوع مقاله : بهداشت خوراک دام، طیور و آبزیان
نویسندگان
1 گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
2 گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه اراک، اراک، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
BACKGROUND: Thyme extract has the antimicrobial and antioxidant components that can be useful for the broilers under heat stress condition.
OBJECTIVES: This experiment was conducted to investigate the effects of Thymus vulgaris extract in comparison with some common feed additives on performance, blood biochemical parameters and antibody response in broiler chickens under heat stress conditions.
METHODS: This study was conducted using 192 one-day-old male broiler chicks (Ross 308) in a completely randomized design with 8 treatments in 4 replicates and 6 chicks per replicate. Treatments were as follows: 1) basal diet + standard temperature conditions (positive control); 2) basal diet + heat stress conditions (negative control); 3) negative control + 200 mg virginiamycin; 4) negative control + 150 mg Protoxin probiotic, 5) negative control + 250 mg vitamin C, 6) negative control + 250 mg vitamin E, 7) negative control + 250 mg thyme extract, and 8) negative control +500 mg thyme extract per kg diet.
RESULTS: Dietary thyme extract at the rate of 500 mg/kg as well as probiotic and vitamin E increased (P<0.05) body weight gain (2202, 2183 and 2199, respectively) and improved feed conversion (1.65, 1.74 and 1.66, respectively) compared with negative control group (body weight gain 1960 g and feed conversion ratio 1.96). Moreover, 500 mg/kg dietary thyme extract, probiotic and vitamin C reduced triglycerides, total cholesterol and low density lipoprotein during heat stress conditions (P<0.05). All dietary supplements groups significantly increased antibody titers against red blood cells as compared with negative control.
CONCLUSIONS: In general, the results of the present study suggest that thyme extract at the level of 500 mg/kg of diet can be recommended as an alternative to the common feed additives to improve growth performance and health benefits of the heat-stressed broilers.
کلیدواژه‌ها [English]
رشد روز افزون صنعت طیور متأثر از افزایش ظرفیت ژنتیکی جوجههای گوشتی منجربه افزایش حساسیت پرنده به شرایط محیط پرورش گردیده است (29). از آنجا که اکثر مناطق ایران دارای شرایط آب و هوایی گرم و خشک میباشد، بروز تنش گرمایی در سالنهای پرورش به ویژه در تابستان، امری اجتناب ناپذیر است. از نتایج تنش گرمایی میتوان کاهش مصرف خوراک، کاهش رشد، کاهش قابلیت هضم اسیدهای آمینه و دیگر مواد مغذی، تغییر ترکیب لاشه و در نهایت کاهش عملکرد را نام برد که از این طریق منجر به زیانهای اقتصادی قابل توجهی در صنعت طیور میشود (7،45). همچنین در دستگاه گوارش به عنوان اولین بافت پاسخ دهنده به تنش حرارتی، میکروبهای مفید روده (5) و هیستومورفولوژی روده (27) به طور منفی تحت تأثیر قرار میگیرد که این امر به نوبه خود سبب ممانعت از جذب مواد مغذی در روده شده و در نهایت باعث زیان در عملکرد تولیدی حیوان میگردد (30).
ویتامینها اهمیت زیادی در حفظ سلامت و عملکرد اکثر موجودات زنده دارند. به خوبی مشخص شده است که کمبود ویتامینها سبب بروز نابسامانی در سیستم ایمنی بدن میشود. معمولاً نیازهای ویتامینی طیور در شرایط پرورش ایدهال تعیین میگردد. از آنجا که در سالنهای پرورش، طیور تحت تاثیر تنشهای مختلف قرار میگیرند از این رو برای مقابله با عوامل تنشزا میزان نیاز به ویتامینها افزایش مییابد (26). مطالعات اخیر نشان میدهد که استفاده از ویتامینهای E و C، مواد معدنی روی و سلنیوم و همچنین آنتیاکسیدانهای گیاهی میتواند اثرات منفی تنش گرمایی را کاهش دهند (29). گزارش شده است که برخی از ترکیبات فنولیک گیاهان دارویی قادرند سیستم دفاعی آنتیاکسیدانی را تقویت کرده و مانع تولید رادیکالهای آزاد در بدن طیور شده و اکسیداسیون را کاهش دهند (40). همچنین گزارش شده است که تحت شرایط تنش حرارتی، ترکیبات فنولیکی گیاهان دارویی از پرزهای روده که مسئول جذب مواد مغذی هستند، محافظت می‌کنند (35).
آویشن باغی با نام علمی Thymus vulgaris یکی از گیاهان دارویی خانواده نعناعیان بوده و بدلیل داشتن خواص آنتیاکسیدانی با اهمیت میباشد. در یک آزمایش، استفاده از اسانس آویشن به مقدار 1 گرم برکیلوگرم جیره موجب بهبود ضریب تبدیل خوراک در جوجههای گوشتی گردید (50). در مطالعه دیگر، افزودن اسانس آویشن به جیره یا آب آشامیدنی جوجههای گوشتی، موجب بهبود وزن بدن و ضریب تبدیل غذایی گردید (2). توانایی آنتیاکسیدانی اسانس آویشن به ترکیبات فنولی تیمول، کارواکرول و تیموهیدروکینون نسبت داده میشود (11). Al-Kassie در سال 2009 در مطالعهای نشان داد که تغذیه اسانس آویشن به میزان 100 و 200 قسمت در میلیون، چربی بدن و سطح کلسترول پلاسما را کاهش میدهد (1). همچنین در آزمایشات دیگر گزارش شد که آویشن باعث کاهش میزان تریگلیسرید پلاسما میگردد (3،38). بنابراین با توجه به موارد فوق، هدف از مطالعه حاضر ارزیابی تأثیر سطوح مختلف آویشن باغی در مقایسه با آنتیبیوتیک، پروبیوتیک، ویتامین C و ویتامین E بر عملکرد، فراسنجههای بیوشیمی خون و پاسخ آنتیبادی جوجههای گوشتی تحت شرایط تنش گرمایی بود.
پرندهها، جیرههای آزمایشی و مدیریت پرورش: در این تحقیق از تعداد 192 قطعه جوجه خروس گوشتی یکروزه سویه راس 308 بمدت 42 روز استفاده شد. طرح آزمایشی استفاده شده در این آزمایش طرح کاملاً تصادفی با 8 تیمار بود که هر تیمار شامل 4 تکرار و هر تکرار شامل 6 جوجه بود. برای تعیین نیاز غذایی جوجهها در دوره‌های مختلف پرورش ازکاتولوگ سویه راس (308) استفاده شد. اجزای جیرههای آزمایشی در جدول 1 آمده است. تیمارهای آزمایشی شامل 1) جیره پایه تحت شرایط دمای استاندارد (شاهد مثبت)، 2) جیره پایه تحت شرایط تنش حرارتی (شاهد منفی)، 3) شاهد منفی + 200 میلیگرم در کیلوگرم آنتیبیوتیک ویرجینیامایسین، 4) شاهد منفی + 150 میلیگرم در کیلوگرم پروبیوتیک پروتکسین، 5) شاهد منفی+ 250 میلیگرم در کیلوگرم ویتامین C، 6) شاهد منفی+ 250 میلیگرم در کیلوگرم ویتامین E ، 7) شاهد منفی+ 250 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن باغی و 8) شاهد منفی+ 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن باغی بودند. شرایط محیطی از نظر دما و رطوبت برای تمام تیمارها تا 21 روزگی یکسان بود. برای گروههای تنش حرارتی از هنگام شروع تنش (22 روزگی) تا 42 روزگی، جوجهها از 10 صبح تا 18 بعد از ظهر تحت محدوده حرارتی 32 تا 34 درجه سانتیگراد قرار گرفتند. برای تهیه عصاره آویشن باغی، نخست مقداری برگ خشک شده آویشن شیرازی آسیاب شد. سپس با اتانول 87 درصد مخلوط و بعد از 48 ساعت انکوباسیون در اتاق تاریک، فیلتر و در آخر توسط دستگاه تبخیر کننده چرخان (Rotary evaporate) تغلیظ شد تا عصاره بدون الکل حاصل شود. پس از آن عصاره مورد نظر در دمای 20- درجه سانتیگراد نگهداری شد. در پایان عصاره یخ زده توسط دستگاه سرما خشک کن (Freeze dryer) به پودر تبدیل شد. برنامه واکسیناسیون برای بیماری‌های نیوکاسل، آنفولانزا وگامبورو طبق توصیه اداره دامپزشکی منطقه اعمال گردید. آب و خوراک نیز به صورت آزاد در اختیار پرندهها قرار گرفت. برنامه نوردهی در سه روز اول دائم و بعد از آن به صورت 23 ساعت روشنایی و یک ساعت خاموشی در یک شبانه روز تنظیم گردید .
اندازهگیری عملکرد رشد: میانگین خوراک مصرفی و میانگین افزایش وزن روزانه بصورت گروهی در پایان هر دوره اندازهگیری شد. ضریب تبدیل غذایی از تقسیم میانگین خوراک مصرفی بر میانگین افزایش وزن جوجهها برای هر دوره محاسبه شد.
اندازهگیری فراسنجههای بیوشیمیایی خون: در پایان دوره پرورش (42 روزگی) 2 جوجه از هر تکرار به منظور تعیین فراسنجههای خونی کشتار شدند. نمونههای خون این جوجههای کشتار شده در لولههای حاوی ماده ضد انعقاد جمع‌آوری گردید. پلاسمای این نمونهها بعد از سانتریفیوژ به مدت 5 دقیقه در 5000 دور در دقیقه جدا شد و در دمای 20- درجه سانتیگراد ذخیره گردید. میزان گلوکز، پروتئین تام، تریگلیسرید، کلسترول، لیپوپروتئین‌های با دانسیته بالا (HDL)، لیپوپروتئین‌های با دانسیته پایین (LDL) و لیپوپروتئین‌های با دانسیته بسیار پایین (VLDL) در این آزمایش با استفاده از رنگسنجی توسط دستگاه اسپکتروفتومتر (Alcyon 300, USA) و کیتهای مربوطه شرکت پارس آزمون اندازهگیری شدند.
اندازهگیری پاسخ آنتیبادی: جهت اندازهگیری تیتر آنتیبادی علیه گلبول قرمز خون گوسفند در روزهای 30 و 36 پرورش از هر تکرار 2 پرنده انتخاب کرده و 1/0 میلی لیتر محلول سوسپانسیون SRBC به میزان 7 درصد به صورت تزریق عضلانی به عضله سینه پرندگان تزریق گردید. بــدین منظـور بــرای تهیـه یــک سوسپانســیون تزریقیSRBC ، از سیاهرگ گردنی 4 راس گوسفند خونگیری به عمل آمد و سپس نمونهها در لوله‌هـای حـاوی ضد انعقاد EDTA ریخته شـدند. گلبـولهـا سـه بـار در بـافر نمکی فسـفات (PBS) شسـته تـا نهایتـاً سوسپانسـیون 7 درصد SRBC در PBS آماده گردیـد. 6 روز بعد از هر تزریق (36 و 42 پرورش) از پرندگان مزبور نمونههای خون جمع آوری شد. نمونههای خون به مدت 2 ساعت در شرایط دمای محیط نگهداری و سرم آنها جدا گردید. این سرم‌ها مجددا به مدت 18 دقیقه در دور 2000 سانتریفیوژ و سپس تا شروع اندازهگیری فریز گردید. میزان تیتر آنتیبادی علیه SRBC در سرم بدست آمده، با استفاده از روش سنجش مستقیم هماگلوتیناسیون تعیین گردید. جهت بیان نتایج،log2 معکوس ضریب رقت در آخرین چاهکی که در آن اگلوتیناسیون مشاهده شد به عنوان تیتر آنتیبادی تولیده شده علیه SRBC گزارش شد.
واکاوی آماری دادهها: تجزیه آماری دادهها توسط نرم افزارSAS و با استفاده از رویه GLM انجام شد. مقایسه میانگینها با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانکن و در سطح 5 درصد انجام پذیرفت.
عملکرد رشد: اثر جیرههای آزمایشی بر مصرف خوراک طی دورهای مختلف پرورش در جدول 2، آمده است. در سن 1 تا10 روزگی و 11 تا 24 روزگی، جیرههای آزمایشی تأثیر معنیداری بر میزان خوراک مصرفی جوجههای گوشتی نداشتند (05/0<P). اثر جیرههای آزمایشی در دوره 42- 25 روزگی و در سراسر دوره پرورش بر خوراک مصرفی معنیداری شد (به ترتیب، 007/0 P=و 006/0P=). جیرههای حاوی ویتامین C، ویتامین E و 250 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن سبب کاهش مصرف خوراک نسبت به تیمار شاهد مثبت گردید، به طوریکه کمترین مصرف خوراک مربوط به گروه حاوی سطح 250 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن در کیلوگرم جیره بود.
اثر تیمارهای افزایشی بر میانگین افزایش وزن جوجههای آزمایشی در طی دوره‌های مختلف پرورشی در جدول 3 آمده است. در سن 1 تا 10 و 25 تا 42 روزگی از نظر آماری بین تیمارهای مختلف آزمایشی تفاوت معنیداری از لحاظ وزن بدن مشاهده نشد (05/0<P). اما طی دوره 11 تا 24 روزگی و کل دوره پرورش اثر تیمارهای آزمایشی بر میانگین افزایش وزن بدن معنیدار شد (به ترتیب، 007/0 P=و 050/0P=). از 11 تا 24 روزگی، همه جیرههای حاوی مکمل غذایی بجز آنتیبیوتیک و ویتامین C، سبب افزایش معنیدار وزن بدن نسبت به تیمار شاهد منفی گردید و بیشترین افزایش وزن مربوط به سطح بالای عصاره آویشن (500 میلیگرم در کیلوگرم جیره) بود که از این نظر قابل قیاس با تیمار شاهد مثبت بود. همچنین در کل دوره پرورش افزودن مکمل پروبیوتیک، ویتامین E و یا سطح بالای عصاره آویشن به جیره جوجههای گوشتی تحت شرایط تنش حرارتی مشابه تیمار شاهد مثبت سبب افزایش وزن معنیدار نسبت به تیمار شاهد منفی گردید.
اثر جیرههای آزمایشی بر ضریب تبدیل غذایی جوجههای گوشتی در جدول 4 آمده است. در سن 1 تا 10 روزگی، اثر جیرههای آزمایشی بر ضریب تبدیل غذایی جوجههای گوشتی معنیدار نبود (05/0<P)؛ اما اثر جیرههای آزمایشی بر ضریب تبدیل غذایی طی دورهای 11 تا 24 روزگی، 25 تا 42 روزگی و کل دوره پرورش معنیدار شد (به ترتیب، 038/0 P=، 001/0>P و 001/0>P). طی دوره 11 تا 24 روزگی، تیمارهای شاهد مثبت، سطح 250 و 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن موجب بهبود ضریب تبدیل غذایی نسبت به تیمار شاهد منفی گردید و بهترین ضریب تبدیل غذایی مربوط به جیره شاهد مثبت بود. طی دورهای 25 تا 42 روزگی و همچنین در کل دوره پرورشی، همه تیمارهای آزمایشی حاوی مکمل غذایی به استثنای آنتیبیوتیک سبب بهبود ضریب تبدیل غذایی نسبت به تیمار شاهد منفی گردید.
فراسنجههای بیوشیمیایی خون: تأثیر جیرههای مختلف آزمایشی در سن 42 روزگی بر متابولیت‌های پلاسمای خون شامل پروتئین کل، گلوکز، تریگلیسرید، کلسترول، HDL، LDL وVLDL در جدول 5 آمده است. جیرههای حاوی مواد افزودنی تأثیر معنیداری بر غلظت پروتئین کل، گلوکز و HDL پلاسما در سن 42 روزگی نداشتند (05/0<P). از نظر تریگلیسرید، کلسترول، LDL و VLDL پلاسمای خون، بین تیمارهای مختلف آزمایش اختلاف معنیداری وجود داشت (05/0>P). کمترین میزان تریگلیسرید و VLDL پلاسما در تیمار حاوی 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن باغی مشاهده شد که به استثنای تیمارهای ویتامین C و تیمار شاهد مثبت (بدون تنش حرارتی) با بقیه تیمارها تفاوت معنیداری داشت (001/0>P). بیشترین میزان تریگلیسرید و VLDL پلاسما نیز به تیمار آنتیبیوتیک تعلق داشت که به استثنای تیمارهای شاهد منفی، آنتیبیوتیک، ویتامین E و سطح پایین عصاره آویشن باغی (250 میلی گرم در کیلوگرم) با بقیه تیمارها اختلاف معنیداری داشت (001/0<P). همچنین کمترین میزان کلسترول مربوط به تیمار شاهد مثبت بود که به استثنای تیمارهای حاوی پروبیوتیک، ویتامین C و تیمارهای حاوی 250 و 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن با بقیه تیمارها تفاوت معنیداری داشت (006/0P=). بیشترین غلظت کلسترول پلاسما در تیمار آنتیبیوتیک (200 میلیگرم در کیلوگرم) مشاهده شد که به استثنای تیمارهای حاوی ویتامینE ، 250 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن و تیمار شاهد منفی با بقیه تیمارها تفاوت معنیداری داشت (006/0P=). نتایج جدول 5 نشان داد که کمترین مقدار LDL نیز متعلق به تیمار شاهد مثبت بود که به استثنای تیمارهای شاهد منفی، ویتامین Eو آنتیبیوتیک با بقیه تیمارها تفاوت معنیدار نداشت (001/0P=).
پاسخ آنتی بادی: اثر جیرههای آزمایشی بر تیتر آنتیبادی علیه گلبول قرمز خون گوسفندی در مرحله اول (36 روزگی) و مرحله دوم (42 روزگی) در جدول 6 آمده است. نتایج جدول نشان میدهد که در مرحله اول تزریق اثر جیرههای آزمایشی بر مقدار ایمونوگلوبین G معنیدار شد (005/0P=). بیشترین مقدار ایمونوگلوبینG به تیمارهای حاوی 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن و پروبیوتیک پروتکسین تعلق داشت که با تیمارهای آنتیبیوتیک، 250 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن و شاهد منفی تفاوت معنیدار داشت. کمترین میزان تیتر آنتیبادی به تیمار شاهد منفی تعلق داشت که به استثنای تیمارهای پروبیوتیک، ویتامینC ، ویتامین E و 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن، با بقیه تیمارها تفاوت معنیداری نداشت (005/0P=). در مرحله اول تزریق (36 روزگی دوره پرورش) اثر تیمارهای آزمایشی بر مقدار ایمونوگلوبینM معنیدار نشد (05/0<P). در مقابل، گروههای حاوی مکمل و شاهد بدون تنش گرمایی (شاهد مثبت) در مقایسه با گروه شاهد منفی تیتر کلی بالاتری داشتند (001/0P=). در مرحله دوم تزریق (42 روزگی)، اثر تیمارهای آزمایشی بر ایمونوگلوبین G و ایمونوگلوبین M معنیدار نشد (05/0<P). در مقابل، اثر تیمارهای آزمایشی بر میزان کل تیتر آنتیبادی معنیدار شد (002/0P=). کمترین میزان تیتر آنتیبادی به تیمار شاهد منفی تعلق داشت که با همه تیمارهای آزمایشی بهاستثنای تیمار حاوی 250 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن اختلاف معنیدار داشت. بیشترین مقدار تیتر آنتیبادی نیز به تیمار حاوی 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن باغی تعلق داشت که به استثنای تیمارهای 250 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن باغی و تیمار شاهد منفی با بقیه تیمارها اختلاف معنیداری نداشت.
در آزمایش حاضر تنش حرارتی منجر به کاهش وزن زنده و افزایش ضریب تبدیل غذایی در پایان 42 روزگی گردید. جیرههای حاوی پروبیوتیک، ویتامین E و سطح 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن باغی توانستند اثرات منفی تنش حرارتی را کاهش دهند که از این نظر قابل قیاس با گروه فاقد تنش بودند. همچنین همه مکملهای مورد استفاده در جیره حاضر به غیر از آنتیبیوتیک سبب بهبود ضریب تبدیل غذایی در شرایط تنش حرارتی گردید. در راستای نتایج آزمایش حاضر، Pirmohammadi و همکاران در سال 2016 اثر پودر آویشن و پونه را بر عملکرد جوجههای گوشتی در شرایط تنش گرمایی بررسی و گزارش کردند که این گیاهان باعث بهبود هضم خوراک در شرایط تنش گرمایی میشوند (37). در مقابل در آزمایشی دیگر استفاده از اسانس آویشن در جیرههای جوجههای گوشتی اثرات مثبتی بر عملکرد آنها در کل دوره پرورشی نداشت (34). در زمان تنش گرمایی، پرنده در مرحله اول از سیستم خنک کننده تبخیری بهره میگیرد و سپس با افزایش دمای محیط، مصرف خوراک خود را کاهش میدهد تا بدین طریق میزان تولید بار حرارتی حاصل از متابولیسم مواد غذایی در بدن کاهش یابد (4). نتیجه تحقیقات نشان میدهد که تنش گرمایی باعث کاهش مصرف خوراک در نتیجه کاهش ترشح آنزیمهای گوارشی شده و در نهایت موجب کاهش قابلیت هضم مواد مغذی در جوجههای گوشتی میگردد (39). همچنین جوجههای گوشتی تحت تنش گرمایی همواره از افزایش وزن کمتری در مقایسه با جوجههای پرورش یافته در دمای طبیعی برخوردار هستند. در حیوان در معرض دمای محیطی بالا، پروتئینهایی موسوم به پروتئین‌های شوک گرمایی جایگزین پروفیل سنتزی پروتئین سلولی میشود، تولید چنین پروتئینهایی باعث کاهش سنتز پروتئین‌های طبیعی سلول شده و سبب عملکرد ضعیف در حیوانات پرورش یافته در دمای بالا میباشد (27). کاهش مصرف خوراک، منجر به کاهش مصرف پروتئین و مواد مغذی دیگر خواهد شد که به نوبه خود سبب کاهش سرعت رشد میشود (30). در آزمایشی در شرایط تنش حرارتی با مصرف آویشن و پونه، وزن زنده بدن در دوره پایانی و همچنین در کل دوره پرورشی در مقایسه با گروه شاهد افزایش یافت (37). همچنین در مطالعهایی دیگر محققان گزارش کردند که اضافه کردن تیمول به میزان 1000 میلیگرم در کیلوگرم به جیره جوجههای گوشتی باعث بهبود افزایش وزن شد (24). در آزمایش دیگر افزودن 200 یا 300 میلیگرم در کیلوگرم کارواکرول به جیره جوجههای گوشتی افزایش وزن و در کل عملکرد رشد را بهبود بخشید (10). در تضاد با نتایج آزمایش حاضر، Al-Kassie در سال 2009 مشاهده کردند که با استفاده از اسانس آویشن به میزان 100 و 200 میلیگرم در کیلوگرم جیره، وزن بدن کاهش مییابد (1). اثر مثبت سطح بالای عصاره آویشن (500 میلیگرم در کیلوگرم) در آزمایش حاضر بر رشد جوجهها میتواند مربوط به تأثیر مثبت مواد مؤثر موجود در عصاره در سطح بالای استفاده از آن باشد. گزارش شد که افزایش وزن در اثر استفاده از آویشن، ناشی از فعالیت موادی مانند کارواکرول است که این ترکیبات اثرات مثبتی بر سیستم گوارشی دارند و همچنین باعث افزایش فعالیت لیپاز و آمیلاز پانکراس و هضم پروتئین، چربی و سلولز میشوند و باعث بازدهی بالای استفاده از خوراک میشوند و رشد را افزایش میدهند (1). در برخی از تحقیقات، اثرات آنتیاکسیدانی گیاهان و یا اجزای فعال آنها دلیل بهبود عملکرد توسط گیاه گزارش شده است (37). این مطلب در مورد آویشن صدق میکند چون اجزای فعال این گیاه (تیمول و کارواکرول) خاصیت آنتیاکسیدانی بالایی دارند.
در مورد اثر پروبیوتیک بر ضریب تبدیل غذایی، در مطالعهای توسط Sohail و همکاران در سال 2012 گزارش شد که استفاده از 5/0 درصد پروبیوتیک در جوجههای گوشتی در شرایط تنش حرارتی، ضریب تبدیل غذایی کاهش مییابد (47). در آزمایشی دیگر، سطوح بالای ویتامین E، باعث بهبود ضریب تبدیل غذایی گردید که بهنظر میرسد بدلیل خاصیت آنتیاکسیدانی، مانع اکسیداسیون چربیها و در نتیجه موجب بهبود عملکرد میشود (25). در آزمایش دیگر اثرات مثبت استفاده از ویتامین C در بهبود ضریب تبدیل غذایی در شرایط تنش گرمایی را به افزایش مصرف اکسیژن توسط جوجهها نسبت دادهاند (31). همچنین موافق با نتایج آزمایش حاضر، گزارش شد که مصرف 5/0 درصد آویشن و 5/0 درصد مخلوط آویشن و پونه در شرایط تنش گرمایی باعث کاهش ضریب تبدیل غذایی میگردد (37). گزارش شده است که مواد فعال موجود در عصاره آویشن (تیمول و کارواکرول) با کاهش جمعیت میکروبهای مضر و افزایش جمعیت میکروارگانیسمهای مفید مانند لاکتوباسیلها و بیفیدوباکترها موجب بهبود فرآیند هضم و به تبع آن بهبود ضریب تبدیل غذایی میشوند (22). در آزمایشی دیگر، مصرف 60 میلیگرم در کیلوگرم تیمول و کارواکرول از اجزای فعال آویشن در جیره جوجههای گوشتی باعث بهبود فعالیت آنزیمهای آنتیاکسیدانی و سیستم ایمنی شده است (21) که این موضوع میتواند در بهبود راندمان مصرف خوراک در جوجه‌هایی که وضعیت آنتیاکسیدانی بدن و سیستم ایمنی آنها بواسطه شرایط تنش حرارتی ضعیف شده است، مؤثر باشد. محققان دیگر در مطالعات خود بیان کردند که ترکیبات مؤثر موجود در آویشن میتواند هضم را بهبود بخشیده و ترشح نمکهای صفراوی را تحت تأثیر قرار دهد (33) که از این طریق میتوانند سبب بهبود ضریب تبدیل غذایی شوند.
در آزمایش حاضر در شرایط تنش حرارتی، کمترین غلظت تریگلیسرید، کلسترول و LDL خون مربوط به گروههای تغذیه شده با جیره حاوی مکملهای پروبیوتیک، ویتامین C و یا سطح 500 میلیگرم در کیلوگرم عصاره آویشن باغی و بیشترین غلظت در گروههای شاهد و آنتیبیوتیک مشاهده شد. Sharifi و همکاران در سال 2013 علت افزایش کلسترول در اثر آنتیبیوتیک را نتیجه کاهش رشد و فعالیت میکروفلور روده مورد نیاز برای سوختوساز نمکهای صفراوی بیان کردند (46). کاهش جمعیت میکروفلور روده باعث کاهش دکونژگه شدن نمکهای صفراوی شده و در نتیجه اسیدهای صفراوی بیشتری جذب میشود که این موضوع موجب میگردد کلسترول کمتری به اسیدهای صفراوی تبدیل و غلظت آن در خون بالا رود. با توجه به اینکه باکتری‌های گرم مثبت مثل لاکتوباسیلها و بیفیدوباکترها سبب کاهش کلسترول پرنده میشوند، افزایش کلسترول در نتیجه مصرف آنتیبیوتیک ویرجینیامایسین ممکن است بهدلیل مهار باکتری‌های گرم مثبت توسط این ترکیب‌ها باشد (18). همچنین پیشنهاد شد که باکتری‌های پروبیوتیک میتوانند در کاهش فعالیت استیلیک و آنزیم کربوکسیلاز A (آنزیم محدودکننده در مسیر ساخت اسیدهای چرب) مؤثر باشند و از این طریق باعث کاهش غلظت تریگلیسریدخونشوند (41). همچنین برخی از میکروارگانیسمهای موجود در پروبیوتیک‌ها از کلسترول موجود در اندام‌های گوارشی برای متابولیسم خود استفاده می‌نمایند که این امر سبب کاهش مقدار کلسترول جذب شده میشود (32). در مقابل، در آزمایشات دیگر آویشن باعث کاهش میزان تری‌گلیسریدهای پلاسما شده است که با نتایج این آزمایش مطابقت دارد (3،38). Al-Kassie در سال 2009 نشان داد که تغذیه اسانس آویشن به میزان 100 و 200 میلیگرم در کیلوگرم جیره، چربی بدن و سطح کلسترول پلاسما را کاهش میدهد (1). در مقابل در مطالعات دیگر آویشن هیچ اثر معنیداری بر غلظت کلسترول پلاسما نداشت (17،43،44). ساز وکار عمل ترکیبات آنتی‌اکسیدان نظیر ترکیبات مؤثر موجود در گیاهان دارویی نظیر آویشن در کاهش لیپیدها و لیپوپروتئین‌ها از طریق مهار بیوسنتز کلسترول و افزایش تبدیل کلسترول به اسیدهای صفراوی و همچنین افزایش فعالیت لیپوپروتئین لیپاز میباشد. به اینترتیب غلظت کلسترول که از اجزای تشکیل دهنده لیپوپروتئین‌هاست کاهش مییابد و به دنبال آن از سنتز لیپوپروتئین‌ها نیز کاسته میگردد. از طرف دیگر با فعال شدن لیپوپروتئین لیپاز، تجزیه لیپوپروتئین‌ها افزایش یافته و غلظت آنها در خون کاهش می یابد (6،12،28). همچنین گزارش شده است که ساپونین‌ها که از ترکیبات موجود در عصاره آویشن هستند میتوانند موجب کاهش سطح کلسترول خون شوند (48). همچنین گزارش شده است که استفاده ازکارواکرول استخراج شده از اسانس آویشن باعث تحریک رشد و تکثیر لاکتوباسیلها میشود و لاکتوباسیلها نقش مهمی در بهبود فراسنجههای خون و کاهش لیپیدهای سرم دارند (15).
در آزمایش حاضر تنش حرارتی سبب کاهش پاسخ ایمنی در جوجههای گوشتی گردید و استفاده از مکملهای غذایی آنتیبیوتیک، پروبیوتیک، ویتامین C، ویتامین E یا عصاره آویشن باغی در جیره غذایی سبب افزایش پاسخ اولیه شدند که از این نظر مشابه گروه بدون تنش بودند. همچنین به استثنای سطح پایین عصاره اویشن باغی (250 میلیگرم در کیلوگرم) همه مکملهای غذایی سبب افزایش پاسخ ثانویه گردیدند که بالاترین پاسخ مربوط به سطح بالای عصاره آویشن باغی (500 میلیگرم در کیلوگرم) بود. در زمینه تأثیر تنش گرمایی بر ایمنی و تیتر آنتی بادی مطالعات زیادی صورت گرفته است. در مطالعات مشخص شده است که تنش حرارتی به دلیل افزایش تولید کورتیکوسترون در بدن مانع تولید آنتیبادی و در نتیجه موجب کاهش تیتر آنتیبادی خون میشود (14،19). این کاهش ممکن است بطور غیر مستقیم بخاطر افزایش سیتوکینهای التهابی در شرایط تنش گرمایی باشد که منجر به تحریک تولید فاکتور آزادکننده کورتیکوتروپین از هیپوتالاموس گردد (42،51). فاکتور آزادکننده کورتیکوتروپین منجر به افزایش هورمون آدرنوکورتیکوتروپین از غده هیپوفیز شده که این هورمون به نوبه خود منجر به تحریک تولید کورتیکوسترون از غده آدرنال میشود که از تولید آنتیبادی ممانعت بعمل میآورد (53). در مطالعه دیگری محققین نشان دادند که تنش حرارتی تولید آنتیبادی علیه گلبول قرمز خون گوسفند را کاهش نمی‌دهد (13). در مقابل، محققین دیگر گزارش کردند که به دنبال تنش حرارتی تیتر آنتیبادی علیه گلبول قرمز خون گوسفند افزایش یافت (23). تفاوت در نتایج این مطالعات میتواند به سن، نوع و نژاد پرنده یا روش آزمایشی استفاده شده بستگی داشته باشد. همچنین، تأثیر تنش حرارتی بر پاسخ ایمنی ممکن است تحت تأثیر مدت و شدت تنش حرارتی قرار گیرد. در آزمایش Haghighi و همکاران در سال 2005 مشخص شد که تیتر آنتیبادی علیه گلبول قرمز گوسفند در تیمارهای دارای پروبیوتیک در نوبت دوم خونگیری بالاتر از سایر تیمارها بود (20). بطور مشابه نیز در آزمایش حاضر، بعد از تیمار حاوی سطح بالای عصاره آویشن، بیشترین مقدار تیتر آنتیبادی علیه گلبول قرمز خون گوسفند به تیمار حاوی پروبیوتیک تعلق داشت. تحریک سیستم ایمنی با پروبیوتیک‌ها ممکن است بواسطه افزایش لنفوسیت‌های نوع T، افزایش فعالیت سلول‌های بیگانه‌‌خوار و افزایش سطوح پروتئین سرم خون باشد که این اثرات مرتبط با ترشح سایتوکین‌ها از طریق سلول‌های سیستم ایمنی تحریک شده بوسیله پروبیوتیک میباشد (8). همچنین در آزمایش دیگر، با افزایش سطوح ویتامین Cو E میزان تیترآنتی بادی در جیره علیه گلبول قرمز خون گوسفند و علیه ویروس نیوکاسل بهبود یافت (36). افزایش مصرف ویتامین E سبب تقویت سیستم ایمنی از طریق افزایش بیگانه‌خواری و افزایش تولید آنتیبادی میگردد (16). ویتامین Eبه عنوان یک آنتی‌اکسیدان طبیعی، در کاهش رادیکالهای آزاد تولید شده در متابولیسم طبیعی و واکنش‌های التهابی مطرح است و بهعنوان اولین سد دفاعی در برابر عوامل اکسید کننده معرفی شده، که از این رو میتوان نقش آن را در چگونگی پاسخ‌های ایمنی موثر دانست. در ارتباط با دلایل مثبت عصاره آویشن برای تولید تیتر آنتیبادی میتوان گفت که ترکیبات فنولی موجود در عصاره آویشن موجب بهبود عملکرد سیستم ایمنی بخصوص در زمان تنش گرمایی که سیستم ایمنی ضعیف است، میشود (49). همچنین گزارش شده است که گیاهان غنی از فلاوونوئیدها و کاروتنوئیدها مانند شیرین بیان، مریم گلی و آویشن به خاطر داشتن ویتامین C و همچنین اثرات ضد باکتریایی، باعث بهبود عملکرد سیستم ایمنی میشوند (9).
به طور کلی، یافتههای تحقیق حاضر نشان می دهند که استفاده از سطح بالای عصاره آویشن (500 میلیگرم در کیلوگرم جیره) مشابه پروبیوتیک و ویتامین E نسبت به سایر مواد افزودنی تأثیر سودمندتری در رابطه با عملکرد رشد در شرایط تنش حرارتی داشت. بعلاوه تیمارهای پروبیوتیک، ویتامین C و یا سطح بالای عصاره آویشن در شرایط تنش حرارتی توانست سبب بهبود متابولیسم لیپید از طریق کاهش میزان کلسترول، تریگلیسرید و LDL-C گردد که از این نظر قابل قیاس با گروه پرورش یافته در شرایط نرمال محیطی (شاهد مثبت) بود. همچنین همه مکملهای استفاده شده در این آزمایش در بهبود پاسخ ایمنی در جوجههای گوشتی در شرایط تنش حرارتی موثر بود و از این نظر سطح بالای عصاره آویشن بهتر از سطح پایین بود.
هزینه و امکانات مورد استفاده در این پژوهش از محل اعتبارات دانشگاه ایلام در جهت حمایت از پایان نامه دانشجویان کارشناسی ارشد تأمین شده است که بدین وسیله نگارندگان مراتب قدردانی خود را ابراز میدارند.
بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.
جدول 1. مواد خوراکی و ترکیب شیمیایی جیرههای دوره آغازین و دوره رشد و پایانی(گرم/ کیلوگرم).
|
ماد ه خوراکی |
دوره آغازین (10- 0 روزگی) |
دوره رشد (24 - 11 روزگی) |
دوره پایانی (42- 25روزگی) |
|
ذرت |
00/570 |
00/593 |
30/673 |
|
کنجاله سویا (44 درصد پروتئین) |
60/314 |
90/306 |
90/273 |
|
پودر ماهی |
60/56 |
10/43 |
20/26 |
|
دی کلسیم فسفات |
40/19 |
80/23 |
00/29 |
|
پودر صدف |
60/11 |
60/9 |
40/9 |
|
نمک |
10/2 |
40/2 |
70/2 |
|
جوش شیرین (بیکربنات سدیم) |
60/1 |
40/1 |
40/1 |
|
DL – متیونین |
80/2 |
90/1 |
40/1 |
|
L - لیزین، HCL |
00/2 |
50/0 |
40/0 |
|
مکمل معدنی1 |
50/2 |
50/2 |
50/2 |
|
مکمل ویتامینی2 |
50/2 |
50/2 |
50/2 |
|
کولین کلراید |
80/1 |
50/1 |
50/1 |
|
ترکیبات شیمیایی |
|||
|
انرژی قابل متابولیسم (کیلوکالری در کیلوگرم) |
2945 |
3000 |
3075 |
|
پروتئین خام (گرم در کیلوگرم) |
70/23 |
3/19 |
80/17 |
|
کلسیم (گرم در کیلوگرم) |
25/1 |
97/0 |
90/0 |
|
فسفرقابل دسترس (گرم در کیلوگرم) |
60/0 |
46/0 |
40/0 |
|
لیزین قابل هضم (گرم در کیلوگرم) |
31/0 |
27/0 |
26/0 |
|
متیونین – سیستئین قابل هضم (گرم در کیلوگرم) |
90/0 |
72/0 |
66/0 |
|
تعادل الکترولیتی جیره (میلیاکیوالان در کیلوگرم) |
245 |
227 |
220 |
1 هر کیلوگرم مکمل مواد معدنی حاوی:120 میلیگرم منگنز، 100 میلیگرم روی،40 میلیگرم آهن، 6 میلیگرم مس، 1 میلیگرم ید و 8/0 میلیگرم سلنیوم میباشد. 2 هرکیلوگرم مکمل ویتامینه حاوی:600 IU ویتامین A، 800 IU ویتامین D3، 18 میلیگرم ویتامین E،2/2 میلیگرم ویتامین K3، 80/1 میلیگرم ویتامین B1، 6/6 میلیگرم ویتامین B2،30 میلیگرم ویتامین B3، 10 میلیگرم کلسیم دی-پنتوتنات، 3 میلیگرم ویتامین B6، 1 میلیگرم ویتامین B9، 015/0 میلیگرم ویتامین B12 و 160 میلیگرم کولین کلراید میباشد.
جدول2. اثر تیمارهای آزمایشی بر خوراک مصرفی جوجههای گوشتی در دوره های مختلف پرورش (گرم).
|
تیمار آزمایشی |
طول دوره |
|||
|
10-1 روزگی |
24-11 روزگی |
42-25 روزگی |
42-1 روزگی |
|
|
جیره شاهد(تحت استرس) |
50/234 |
67/577 |
ab 7/3031 |
ab 0/3844 |
|
جیره شاهد + آنتیبیوتیک(ویرجینیامایسین) |
67/225 |
33/578 |
ab3/3013 |
ab6/3817 |
|
جیره شاهد + پروبیوتیک (پروتکسین) |
17/228 |
67/566 |
ab0/2995 |
abc 8/3789 |
|
جیره شاهد + ویتامین C |
50/225 |
67/565 |
b 3/2843 |
bc8/3634 |
|
جیره شاهد + ویتامینE |
30/234 |
67/589 |
b 3/2613 |
bc2/3631 |
|
جیره شاهد + عصاره آویشن باغی (250 میلیگرم در کیلوگرم) |
17/231 |
33/566 |
c7/2766 |
c4/3564 |
|
جیره شاهد + عصاره آویشن باغی (500 میلیگرم در کیلوگرم) |
00/222 |
67/566 |
bc3/2848 |
bc6/3636 |
|
جیره شاهد (بدون استرس) |
30/234 |
67/570 |
a7/3186 |
a8/3991 |
|
خطای استاندارد میانگینها |
57/5 |
33/14 |
44/72 |
42/76 |
|
P-Value |
732/0 |
917/0 |
007/0 |
006/0 |
a,b,cمیانگین‌های داخل هر ستون با حروف غیر مشابه به یکدیگر دارای تفاوت معنیدار هستند (05/0P<).
جدول 3. اثرتیمارهای آزمایشی بر افزایش وزن جوجههای گوشتی در دوره‌های پرورشی (گرم به ازای پرنده).
|
دوره |
||||
|
تیمار آزمایشی |
10-1 روزگی |
24-11 روزگی |
42-25 روزگی |
42-1 روزگی |
|
جیره شاهد (تحت استرس) |
00/225 |
c00/391 |
50/1344 |
b05/1960 |
|
جیره شاهد + آنتیبیوتیک (ویرجینیامایسین) |
33/226 |
bc 44/413 |
09/1407 |
ab87/2046 |
|
جیره شاهد + پروبیوتیک (پروتکسین) |
00/226 |
ab 00/475 |
50/1481 |
a50/2182 |
|
جیره شاهد + ویتامین C |
00/233 |
abc 83/457 |
36/1415 |
ab19/2106 |
|
جیره شاهد + ویتامینE |
00/240 |
a11/499 |
15/1459 |
a59/2198 |
|
جیره شاهد + عصاره آویشن باغی (250 میلیگرم در کیلوگرم) |
33/233 |
ab 61/487 |
70/1405 |
ab64/2126 |
|
جیره شاهد + عصاره آویشن باغی (500 میلیگرم در کیلوگرم) |
33/226 |
a61/498 |
73/1476 |
a68/2201 |
|
جیره شاهد (بدون استرس) |
50/245 |
a75/537 |
54/1466 |
a79/2249 |
|
خطای استاندارد میانگینها |
163/11 |
44/ 25 |
09/44 |
01/63 |
|
P-Value |
852/0 |
007/0 |
362/0 |
050/0 |
a,b,c میانگین‌های داخل هر ستون با حروف غیر مشابه دارای تفاوت معنیدار باهم می‌باشند (05/0P<).
جدول 4. اثرتیمارهای آزمایشی بر ضریب تبدیل غذایی جوجههای گوشتی در دوره‌های پرورشی (گرم / گرم).
|
جیره آزمایشی |
طول دوره (روز) |
|||
|
10-1 روزگی |
24-11 روزگی |
42 - 25 روزگی |
42-1 روزگی |
|
|
جیره شاهد (تحت استرس) |
05/1 |
a48/1 |
a27/2 |
a96/1 |
|
جیره شاهد + آنتیبیوتیک (ویرجینیامایسین) |
01/1 |
ab 42/1 |
abc 15/2 |
ab87/1 |
|
جیره شاهد + پروبیوتیک(پروتکسین) |
02/1 |
abc22/1 |
bcd02/2 |
c74/1 |
|
جیره شاهد + ویتامین C |
97/0 |
abc25/1 |
bcd01/2 |
c73/1 |
|
جیره شاهد + ویتامینE |
95/0 |
abc22/1 |
d93/1 |
c66/1 |
|
جیره شاهد + عصاره آویشن باغی (250 میلیگرم در کیلوگرم) |
99/0 |
bc18/1 |
cd97/1 |
c68/1 |
|
جیره شاهد + عصاره آویشن باغی (500 میلیگرم در کیلوگرم) |
98/0 |
bc16/1 |
d93/1 |
c65/1 |
|
جیره شاهد (بدون استرس) |
96/0 |
c06/1 |
ab 18/2 |
bc78/1 |
|
خطای استاندارد میانگینها |
032/0 |
087/0 |
05/0 |
040/0 |
|
P-Value |
479/0 |
038/0 |
001/0> |
001/0> |
a,b,c میانگین‌های داخل هر ستون با حروف غیر مشابه دارای تفاوت معنیدار باهم می‌باشند (05/0P<).
جدول5. اثر تیمارهای آزمایشی بر فراسنجههای بیوشیمایی خون جوجههای گوشتی.
|
جیره های آزمایشی |
فراسنجههای بیوشیمیایی خون |
||||||
|
|
گرم بردسی لیتر |
میلیگرم بردسیلیتر |
|||||
|
پروتئین کل |
گلوکز |
تریگلیسرید |
کلسترول |
HDL |
LDL |
VLDL |
|
|
جیره شاهد (تحت استرس) |
40/3 |
45/188 |
ab 18/148 |
a35/158 |
85/38 |
a 86/89 |
ab 64/29 |
|
جیره شاهد + آنتیبیوتیک (ویرجینیامایسین) |
56/3 |
51/204 |
a 29/154 |
a22/164 |
75/37 |
a 61/95 |
a 86/30 |
|
جیره شاهد + پروبیوتیک (پروتکسین) |
00/4 |
11/192 |
bc 72/115 |
bc60/124 |
88/55 |
c58/45 |
bc 14/23 |
|
جیره شاهد + ویتامین C |
12/4 |
80/210 |
cd 10/97 |
bc01/123 |
52/46 |
bc07/57 |
cd 42/19 |
|
جیره شاهد + ویتامینE |
50/3 |
95/209 |
abc 85/125 |
a27/154 |
62/48 |
ab49/80 |
abc 17/25 |
|
جیره شاهد+عصاره آویشن باغی (250 میلیگرم در کیلوگرم) |
82/3 |
74/191 |
abc 59/125 |
abc14/139 |
53/64 |
bc49/50 |
abc 12/24 |
|
جیره شاهد+عصاره آویشن باغی (500 میلیگرم در کیلوگرم) |
08/4 |
67/189 |
d 35/73 |
bc16/124 |
04/53 |
bc45/56 |
d 67/14 |
|
جیره شاهد (بدون استرس) |
76/3 |
06/219 |
dc61/100 |
c26/108 |
54/52 |
c60/35 |
cd 12/20 |
|
خطای استاندارد میانگینها |
309/0 |
796/1 |
988/10 |
604/10 |
042/9 |
388/10 |
197/2 |
|
P-value |
600/0 |
723/0 |
001/0> |
006/0 |
381/0 |
001/0 |
001/0> |
a,b,c میانگین‌های داخل هر ستون با حروف غیر مشابه دارای تفاوت معنیدار باهم می‌باشند (05/0P<).
جدول 6. اثر جیرههای آزمایشی برتیتر SRBCبر اساس لگاریتم 2 در جوجههای گوشتی.
|
جیره های آزمایشی |
ایمنی اولیه (مرحله اول) |
ایمنی ثانویه (مرحله دوم) |
|||||
|
Ig G |
Ig M |
مجموع |
Ig G |
Ig M |
مجموع |
||
|
جیره شاهد (تحت استرس) |
c86/1 |
18/1 |
b05/3 |
24/2 |
13/1 |
c38/3 |
|
|
جیره شاهد + آنتیبیوتیک (ویرجینیامایسین) |
bc24/2 |
27/1 |
a51/3 |
39/2 |
35/1 |
ab74/3 |
|
|
جیره شاهد + پروبیوتیک (پروتکسین) |
a80/2 |
08/1 |
a88/3 |
62/2 |
25/1 |
ab87/3 |
|
|
جیره شاهد + ویتامین C |
ab60/2 |
18/1 |
a78/3 |
40/2 |
30/1 |
ab70/3 |
|
|
جیره شاهد + ویتامینE |
ab66/2 |
16/1 |
a82/3 |
66/2 |
12/1 |
ab78/3 |
|
|
جیره شاهد+عصاره آویشن باغی (250 میلیگرم در کیلوگرم) |
bc23/2 |
42/1 |
a65/3 |
32/2 |
28/1 |
bc60/3 |
|
|
جیره شاهد+عصاره آویشن باغی (500 میلیگرم در کیلوگرم) |
a80/2 |
09/1 |
a89/3 |
61/2 |
33/1 |
a94/3 |
|
|
جیره شاهد (بدون استرس) |
abc39/2 |
31/1 |
a70/3 |
48/2 |
22/1 |
ab70/3 |
|
|
خطای استاندارد میانگینها |
167/0 |
01/0 |
13/0 |
147/0 |
11/0 |
082/0 |
|
|
P-Value |
005/0 |
320/0 |
001/0 |
404/0 |
770/0 |
002/0 |
|
a,b,c میانگین‌های داخل هر ستون با حروف غیر مشابه دارای تفاوت معنیدار باهم می‌باشند (05/0>P).
', './data/jvr/coversheet/cover_fa.jpg'))