مطالعه بافت زایی و هیستوشیمی کبد قرقاول در طول دوره جنینی

نوع مقاله : علوم پایه (بیوشیمی، آناتومی، جنین، بافت شناسی و فیزیولوژی)

نویسندگان

1 گروه علوم پایه، دانشکده دامپزشکی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 گروه علوم پایه، دانشکده دامپزشکی دانشگاه شهید باهنرکرمان، کرمان، ایران

چکیده

زمینۀ مطالعه: مطالعه بافت­زایی و بافت­شناسی اندام­های مختلف، یک روش آزمایشگاهی مفید و کاربردی جهت دستیابی به اطلاعات پایه و کارآمد در راستای آشنایی دقیق­تر با روند رشد و نمو اندام­ها در طول دوره­ی جنینی، شکل و نوع ساختارهای آن در هر مرحله از این دوره و همچنین آشنایی با ساختار بافتی در گونه­های مختلف جانوری بوده­است. با توجه به قابلیت موجود در این دست مطالعات، ما می­توانیم از آن به عنوان یک روش کاربردی دقیق برای به­دست آوردن زمان­بندی­های حساس تشکیل هر اندام و شناخت بهتر ساختار بافتی آن استفاده نمائیم.
هدف: مطالعه روند بافت­زایی کبد در جنین قرقاول بود.
روش‌کار: شصت تخم نطفه­دار در دستگاه جوجه­کشی قرار داده شد و از روز 5 تا آخر دوره انکوباسیون نمونه­گیری انجام شد. نمونه­های کبد اخذ شده در محلول بافر فرمالین 10 درصد فیکس و مقاطع بافتی تهیه شده به روش­های هماتوکسیلین و ائوزین و پریودیک اسید شیف و تری کروم ماسون رنگ آمیزی شدند.
نتایج: در این مطالعه پارانشیم کبد و تغییرات سلول­های کبدی و ذخیره گلیکوژنی آن­ها و نیز زمان ظهور کانالیکول­ها، مجاری صفراوی، سیاهرگ­های مرکزی و فضاهای پورت مورد بررسی قرار گرفت. کانالیکول­های صفراوی در روز پنجم و سلول کوپفر در روز هشتم دوره انکوباسیون مشاهده شدند. واکنش مثبت به رنگ آمیزی پاس در روزهای اول دوره فقط در هپاتوسیت­های مرکزی قابل رویت بود اما از روز نهم به بعد در تمام سلول­های کبدی به چشم می­خورد. این در حالی بود که تا آخر دوره دو بار کاهش در واکنش پاس ملاحظه گردید.
نتیجه‌گیری نهایی: اختلاف در روزهای شکل­گیری اندام­ها و ساختارهای مختلف در پرندگان گوناگون، به اختلاف در طول دوره انکوباسیون و یا اختلافات گونه­ای مربوط می­شود. در این تحقیق به عنوان اولین مطالعه بر روی بافت­زایی کبد قرقاول، شکل­گیری این ارگان از روز پنجم تا آخر دوره جنینی بررسی شد و مشاهده گردید که روند تکامل و بافت­زایی کبد تا روز هجدهم دوره به اتمام می‌رسد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Histogenetic and Histochemical Study of the Liver During the Embryonic Period of the Pheasant (Phasianus colchicus)

نویسندگان [English]

  • Hamid Khodadadi 1
  • Abolghasem Nabipour 1
  • Shadi Hashemnia 2
  • Bahador Shojaei 2
1 Department of Basic Sciences, Faculty of Veterinary Medicine, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Department of Basic Sciences, Faculty of Veterinary Medicine, Shahid Bahonar University of Kerman, Kerman, Iran
چکیده [English]

BACKGROUND: The histogenetic study is a useful and practical laboratory method for obtaining basic and effective information in order to reveal the process of histogenesis and development of organs in different stages during the embryonic period. This applied method helps us to understand the formation time of each organ and its tissue structure.
OBJECTIVES: The aim of the present study was to study the histogenesis and histochemistry of the pheasant liver during the embryonic period.
METHODS: Sixty fertile eggs were placed in the incubator and sampling was performed from day 5 to the end of incubation period. The liver samples were fixed in 10% Buffered Formalin and the slides were stained with Hematoxylin and Eosin (H&E), Periodic Acid Schiff (PAS) and Masson Trichrome (MT).
RESULTS: In this study, liver parenchyma, changes in the hepatocytes and their glycogen storage, as well as the appearance time of canaliculi, biliary ducts, central veins and port spaces were investigated.
CONCLUSIONS: Differences in the time of the formation of the organs and structures in various birds relate to different incubation period or species variations. In this research, as the first study on the liver histogenesis of the pheasant, the formation of this organ from the fifth day to the end of the fetal period was examined and it was observed that the evolution and tissue development of the liver is completed until the eighteenth day of incubation period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Histogenesis
  • Histochemistry
  • Liver
  • Pheasant
  • Embryo

اصل مقاله

مقدمه

کبد از جمله اندام‌هایی است که در دوره جنینی خیلی زود و بلافاصله بعد از قلب، شروع به شکل­گیری می­کند (24). جوانه کبدی در سمت شکمی، از اندودرم روده جلویی جنینی در اثر القا سلول­های مزودرمی ناحیه کبدی-قلبی بیرون می­زند. این جوانه شامل سلول‌های زایایی است که طناب­های سلولی هپاتوسیت­ها ایجاد می‌کنند. کبد دو منشا اندودرمی و مزودرمی دارد (3،18،21). در مرحله دوازده جنین جوجه، جوانه کبدی از روده پیشین جنینی به وجود می­آید و در مرحله چهارده به سمت مزودرمی که ماتریکس کبد را می­سازد، پیشروی می­کند (3،13). رشد جوانه کبدی به سمت تیغه عرضی و نفوذ به داخل آن موجب القا کبد توسط سلول‌های مزانشیمی آن ناحیه می‌شود.  در نتیجه این القا، سایر اجزا کبد مثل بافت همبند، اندوتلیوم، کوپفر و سلول­های خون ساز نیز به وجود می­آیند. هپاتوسیت­ها که با آرایش طنابی در کنار هم قرار می­گیرند، از سلول‌های بزرگ اندودرمی جوانه کبدی متمایز می‌شوند (21). جوانه به دو انشعاب جلویی و عقبی تقسیم می­شود که به ترتیب در سمت چپ و راست داکتوس ونوزوس قرار می­گیرد (10). قسمت جلویی این جوانه، کبد و درخت مجاری صفراوی داخل کبدی و بخش عقبی آن کیسه صفرا و مجاری صفراوی خارج کبدی را به وجود می­آورد (18).

روند بافت­زایی کبد در پستاندارانی مثل موش صحرایی، سگ و شتر یک کوهانه بررسی شده است (1،12،19). این مطالعه در بین پرندگان در مرغ به روش­های مختلف و تعداد فراوان انجام شده است (5،7،16،25،26). کبد سایر پرندگان مانند بلدرچین (8)، بوقلمون (20)، بلدرچین ژاپنی (4) و کبک (14) نیز از نظر هیستوژنز مورد بررسی قرار گرفته­اند، اما تا کنون مطالعه­ای بر روی روند بافت­زایی کبد قرقاول صورت نگرفته است.

مطالعه روند بافت­زایی اندام­های مختلف در دوره­ی جنینی اطلاعات پایه‌ای در مورد زمان رخداد اتفاقات بافت­‌زایی هر اندام در اختیار قرار می­دهد. اطلاع از زمان دقیق رخدادهای بافت­زایی به عنوان دانش ضروری برای مطالعاتی که در آن­ها نقش ژن­ها و مولکول­های پروتئینی در هیستومورفوژنز هر اندام بررسی می­شود، مطرح می­باشند. به عبارت دیگر آگاهی از زمان دقیق دوره شکل­گیری و تغییرات عملکردی یک اندام در زمان جنینی، که به دوره­ی بحرانی معروف است، شرط اولیه برای بررسی نقش عوامل مولکولی ریخت­زا می­باشد.  از طرف دیگر اثر مواد مختلف خارجی بر روی شکل­گیری یک ارگان بایستی در دوره­ی بحرانی آن اندام بررسی شود. چرا که یک ناهنجاری­زا در صورتی بر روی اندام هدف خود جنین اثر می­گذارد که در دوره­ی بحرانی شکل‌گیری آن اندام به بدن جنین وارد شود (13،20).  به همین دلیل زمان، توالی و نحوه بافت­زایی اندام­های مختلف به طور جداگانه و در حیوانات مختلف بررسی شده است. این مطالعه که اولین پژوهش در تعیین روند بافت­زایی کبد در قرقاول می­باشد، مبنایی خواهد بود برای مطالعات آینده­ای که در حوزه­ی جنین شناسی تجربی بر روی مدل پرندگان انجام خواهد گرفت.

مواد و روش‌کار

60 قطعه تخم نطفه دار قرقاول از مزرعه تولید تخم قرقاول تهیه و در انکوباتور با درجه حرارت 5/37 درجه سانتیگراد و رطوبت 58 تا 62 درصد قرار داده شد. از روز 5 تا آخر دوره انکوباسیون در هر روز تعداد 3 قطعه جنین، پس از بررسی و اطمینان از زنده بودن آن‌ها، از انکوباتور خارج و از تخم های نطفه دار استخراج گردید. بدین منظور پوسته تخم‌ها، از سمت اتاقک هوا به وسیله پنس جدا و پرده‌های جنینی کنار زده شد و جنین خارج گردید. جنین‌ها توسط سرم فیزیولوژی در شیشه ساعت شستشو داده شدند. جنین‌های کوچک را به طور کامل در فرمالین بافر 10 درصد قرار دادیم اما در مورد جنین­های بزرگتر، پس از تشریح، کبد آن­ها جدا شده و در فرمالین بافر 10 درصد قرار گرفت. بعد از تثبیت بافت­ها، آن­ها را جهت پاساژ بافتی از فیکساتیو خارج کردیم. به جهت جلوگیری از آسیب نمونه­های کوچک از پاساژ دستی بهره گرفتیم. پس از انجام پاساژ بافتی از نمونه­ها توسط پارافین، بلوک تهیه و بعد از ثبت مشخصات آن­ها، به کمک میکروتوم (مدل ام آر 225، هیستولاین ایتالیا)، برش­های 5 میکرونی تهیه شد. در نهایت اسلایدهای مربوطه برای رنگ آمیزی آماده شدند. به منظور بررسی عمومی بافت کبد و سلول­های آن از رنگ آمیزی معمول هماتوکسلین ائوزین (H&E)، جهت بررسی ذخایر گلیکوژنی و زمان ظهور آن‌ها از رنگ آمیزی پریودیک اسید شیف (PAS) و برای مشاهده بهتر فضاهای پورت و بافت همبند از رنگ آمیزی تری کروم ماسون (TM) استفاده کردیم (17با تغییر). لازم به ذکر است به منظور پیدا کردن و رسیدن به کبد در نمونه­های کوچک و نیز بالا بردن دقت کار در تشخیص واکنش PAS در همه نمونه­ها، از تمام بلوکها برش­های سریالی تهیه گردید. در نهایت اسلایدهای به دست آمده توسط میکروسکوپ نوری مورد مطالعه قرار گرفتند و از آنها به کمک دوربین تصاویر دیجیتال تهیه شد.

نتایج

روز5 انکوباسیون: یک ردیف سلول مکعبی از خارج کبد را پوشانده بود. در زیر آن هپاتوسیت‌ها با آرایش آسینی به چشم می‌خوردند. فضاهای بزرگ و بی قاعده‌ای در اطراف آن‌ها دیده می‌شد که دارای سلول‌های خونی نابالغ فراوان بودند. سلول‌های کبدی به دو شکل تیره و روشن وجود داشتند. سلول‌های تیره در نواحی مرکزی دارای هسته هتروکروماتین تر و سیتوپلاسم تیره‌تر بودند. هپاتوسیت‌های روشن در تمام نواحی کبد قابل مشاهده بودند اما با تراکم بیشتری در محیط کبد و در زیر بافت مکعبی قرار گرفته بودند. هسته آن‌ها مراحل مختلف تقسیم میتوز را نشان می­داد. کانالیکول­های صفراوی در بین هپاتوسیت­های مجاور رویت شدند. در رنگ آمیزی تری کروم هیچ کلاژنی در پارانشیم و نواحی محیطی کبد ردیابی نشد. واکنش به رنگ PAS (پاس) مثبت بود اما در برش­ها و قسمت­های مختلف کبد شدت متفاوتی داشت و به صورت خفیف تا شدید مشاهده شد (تصویر1).

روز 6 انکوباسیون: سلول­های مزوتلیال اطراف کبد در برخی نقاط به صورت سنگفرشی درآمده بودند. کمی از مقدار فضاهای بزرگ و بی قاعده کاسته شده بود. در این روز هم هنوز اثری از رشته کلاژن در زیر مزوتلیوم و پارانشیم کبد نبود. فقط معدودی از هپاتوسیت­های نواحی مرکزی کبد واکنش PAS مثبت خفیفی نشان دادند و در بقیه قسمت­ها این واکنش منفی بود (تصویر2).

روز 7 انکوباسیون: سلول­های کبدی در دسته­هایی به صورت آسینوسی در کنار هم قرار گرفته بودند و به تعداد کمتر طناب­های سلولی به چشم می خورد. کانالیکول­های صفراوی در بین این سلول­ها به وضوح دیده می­شدند. سلول­های روشن و در حال تقسیم میتوز در بین سلول­های تیره و با تراکم بیشتر در محیط کبد قابل مشاهده بودند. درون فضاهای بزرگ سینوزوئیدها، سلول­های خونی نابالغ به وفور یافت می­گردید. در دیواره سینوزوئیدها هسته سلول اندوتلیال رویت شد. واکنش به رنگ آمیزی پاس و تری کروم همانند روز قبل بود (تصویر3)

روز 8 انکوباسیون: مزوتلیوم در بیش تر قسمت­ها به صورت سنگفرشی مشاهده گردید و آرایش طنابی شکل هپاتوسیت­ها نیز افزایش یافته بود. سینوزوئیدها به اندازه­های بزرگ و کوچک به چشم می­خورد. میزان گلبول­های قرمز بالغ خون درحال افزایش بود. در این روز برای اولین بار تعداد کمی سلول کوپفر در دیواره سینوزوئیدها مشاهده شد. سیاهرگ­های مرکزی نیز در حال تشکیل و رویت بودند. همچنین در قسمتی از کبد ناحیه‌ای به شکل فضای پورت در حال شکل‌گیری بود که با رنگ آمیزی تری کروم قابل تشخیص بود. در منطقه بسیار کوچکی از قشر کبد در زیر مزوتلیوم، الیاف کلاژن بسیار ظریفی مشاهده شد. سلول­های روشن و درحال تقسیم در محدوده باریکی از محیط کبد به چشم می­خوردند. در مرکز نیز به تعداد خیلی کم سلول روشن در لابه لای سلول‌های تیره قرار داشتند. در این روز نیز کانالیکول­های صفراوی با وضوح زیادی دیده شدند و از نظر تعداد افزایش چشمگیری نشان دادند. واکنش پاس در روز هشتم نیز فقط در تعدادی از هپاتوسیت­های نواحی مرکزی کبد اندکی مثبت بود و در بقیه قسمت­ها هیچ گرانول قرمز رنگی مشاهده نشد (تصویر4).

روز9 انکوباسیون: مزوتلیوم به طور کامل سنگفرشی شده بود. در رنگ آمیزی تری کروم، کپسول گلیسون در برخی قسمت­های کبد دیده می‌شد.سلول­های روشن در حاشیه کبد همچنان به چشم می‌خوردند. فضاهای پورت و سیاهرگ­های مرکزی در حال کامل شدن و سینوزوئیدها در حال باریکتر شدن بودند. آرایش طنابی هپاتوسیت‌ها در اطراف سیاهرگ­های مرکزی رو به افزایش بود. در این روز برای اولین بار در سیتوپلاسم هپاتوسیت­های سراسر کبد، گرانول­های PAS مثبت واضحی مشاهده شد.

روز10 انکوباسیون: سلول­های کبدی با آرایش طنابی 2 ردیفه در اطراف سیاهرگ­های مرکزی قرار گرفته بودند. فضای سینوزوئیدها باریک­تر و منظم­تر از روز قبل بود. میزان سلول­های بالغ خونی نیز افزایش یافته بود. از تعداد سلول­های روشن به شدت کاسته شده بود و اکثر سلول­های مشاهده شده در پارانشیم کبد هپاتوسیت­های تیره بودند. تعداد سیاهرگ‌های مرکزی و سلول­های کوپفر افزایش داشت. کپسول گلیسون مشابه روز قبل در برخی قسمت­های کبد قابل مشاهده بود. واکنش به PAS نیز همانند روز قبل به شکل قوی و یکنواخت، در تمام قسمت­های حاشیه‌ای و مرکزی کبد مشاهده گردید.

روز 11 انکوباسیون: در محیط کبد سلول­های هپاتوسیت با آرایش آسینی مشاهده می‌شدند. برای اولین بار مجاری صفراوی در مجاورت فضای پورت مشاهده گردید. کپسول گلیسون نازکی، تقریباً به طور کامل بر روی سطح کبد تشکیل شده بود. در داخل پارانشیم کبد هم محل­های تشکیل فضاهای پورت با رنگ آمیزی تری کروم قابل ردیابی بود. واکنش به PAS نیز مثبت بود و در تمام هپاتوسیت­ها دیده می­شد (تصویر5).

روز12 انکوباسیون: تمام مشاهدات همانند روز قبل بود و رخداد جدیدی دیده نشد.

روز 13 انکوباسیون: سیاهرگ­های مرکزی با طناب­های دو ردیفه در اطراف آن­ها در پارانشیم متراکم­تر شده کبد، قابل مشاهده بودند. از تعداد سلول­های روشن به شدت کاسته شده بود و به ندرت در حاشیه رویت می­شدند و پارانشیم توسط سلول‌های تیره اشغال شده بود. تعداد سلول­های کوپفر بیشتری در این روز به چشم خورد. واکنش به رنگ پریودیک اسید شیف کاهش چشمگیری داشت به این ترتیب که از اندازه و تعداد گرانول­های پاس مثبت در هپاتوسیت­های تمام مناطق کبد، به شدت کاسته شده بود.

روز 14 انکوباسیون: فضای پورت به صورت واضحتر و به تعداد بیشتر رویت شد و سینوزوئیدها باز هم باریکتر شده بودند. واکنش PAS، همانند روز قبل بسیار خفیف بود (تصویر6).

روز 15 انکوباسیون: در این روز تغییر مشهودی به چشم نخورد و ساختارهایی مثل فضای پورت و سینوزوئیدهای باریک همانند روز قبل بود اما واکنش به PAS اندکی افزایش یافته بود.

روز 16 انکوباسیون: چیدمان سلول­های کبدی منظمتر شده بود و تعداد سیاهرگ­های مرکزی افزایش یافته و فضای پورت،  مجاری صفراوی و کانالیکول­ها واضح تر رویت گردید. واکنش PAS افزایش

یافته و نسبتاً قوی مشاهده شد و گرانول­های قرمز رنگ PAS مثبت در اندازه­های مختلف در اکثر هپاتوسیت­ها دیده شد (تصویر7).
 
 
 
تصویر1. روز پنجم جنینی، رنگ آمیزی PAS،  بزرگنمایی 400X،  1-سلول­های مکعبی، 2- غشا پایه، 3- سلول­های روشن، 4- گرانول­های پاس مثبت، 5- کانالیکول صفراوی، 6- فضاهای بزرگ و بی قاعده، 7- سلول­ های خونی نابالغ.
 
 
تصویر2. روز ششم جنینی، رنگ آمیزی تری کروم ماسون، بزرگنمایی X100-1-سلولهای مزوتلیال سنگفرشی 2-سلولهای مزوتلیال مکعبی.
 
 
تصویر3. روز هفتم جنینی، رنگ آمیزی H&E،  بزرگنمایی 400X. 1-سلول‌های خونی نابالغ  2- هپاتوسیت­ها با آرایش آسینی 3- کانالیکول صفراوی  4- سلول­های مزوتلیال مکعبی  5- سلول­های روشن.
 
 
تصویر4. روز هشتم جنینی، رنگ آمیزی H&E،  بزرگنمایی 100X. 1- سیاهرگ­های مرکزی با آرایش طنابی شکل هپاتوسیت­ها در اطراف آن­ها   2- سلول کوپفر  3- سلول اندوتلیال.
 
 
تصویر5. روز یازدهم جنینی، رنگ آمیزی H&E،  بزرگنمایی 400X. 1- طناب­های دو ردیفه هپاتوسیت ها  2- مجرای صفراوی  3- سلول کوپفر 4- سلول اندوتلیال.
 
 
تصویر6. روز چهاردهم جنینی، رنگ آمیزی H&E،  بزرگنمایی 400X. 1- کپسول گلیسون 2- طناب­های دو ردیفه هپاتوسیت­ها  3- فضای پورت.
 
 
تصویر7. روز شانزدهم جنینی، رنگ آمیزی H&E،  بزرگنمایی 100X. 1- فضاهای پورت 2- سیاهرگ­های مرکزی.
 
 
تصویر8. روز هجدهم جنینی، رنگ آمیزی تری کروم ماسون،  بزرگنمایی 40X. 1- پارانشیم کبد با سینوزوئیدها و هپاتوسیت­های متراکمی که به شکل بالغ خود رسیده اند 2سیاهرگ­های مرکزی  3- فضای پورت.
 
 
 

روز 17 انکوباسیون: تمام مشاهدات همانند روز قبل بود و رخداد جدیدی دیده نشد.

روز 18 انکوباسیون: پارانشیم کبد متراکمتر و آرایش سینوزوئیدهای اطراف سیاهرگ­های مرکزی منظمتر شده بود. همه ساختارهای کبد به شکل بالغ خود نزدیک شده بودند. کپسول گلیسون و فضاهای پورت به خوبی با رنگ آمیزی سبز تری کروم قابل مشاهده بودند. مجاری صفراوی به وضوح در فضاهای پورت رویت می­شدند. واکنش PAS هم همانند روز قبل قوی و مثبت بود و به صورت دانه های قرمز رنگی که در سیتوپلاسم اکثر هپاتوسیت‌ها پراکنده بودند، مشاهده شد (تصویر8).

روز 19 انکوباسیون: تمام مشاهدات همانند روز قبل بود و رخداد جدیدی دیده نشد.

روز 20 انکوباسیون: سینوزوئیدها، سیاهرگهای مرکزی، فضاهای پورت و تمام اجزاء کبد به آرایش بالغ خود رسیده بودند.

در این روز تقریباً سلول نابالغ خونی به چشم نخورد. واکنش PAS در اکثر قسمت­های کبد افت شدیدی داشت و در تعداد اندکی از هپاتوسیت­ها دیده می­شد.

روز 21 انکوباسیون: پارانشیم کبد بسیار متراکم بود و به ندرت عروق خونی با لومن بزرگ مشاهده شد. مثل روز قبل، واکنش به PAS بسیار خفیف بود.

روز 22 انکوباسیون: همه قسمت­های کبد در اوج تکامل خود بودند. تنها تفاوت نسبت به روز قبل افزایش واکنش PAS بود که گرانول­های ریز قرمز رنگ با پراکندگی یکنواخت، در تمام هپاتوسیت­ها مشاهده شد.

روز 23 انکوباسیون: همه اجزاء کبد مانند روز قبل به شکل بالغ خود دیده می­شدند و واکنش PAS هم مثبت قوی بود.

روز 24 انکوباسیون: در آخرین روز دوره انکوباسیون هم اتفاق جدیدی مشاهده نشد. زیرا کبد در روزهای قبل به شکل بالغ خود رسیده بود. واکنش PAS هم مثبت بود.


بحث

 

تعداد مطالعاتی که به بررسی هیستوژنز کبد در پرندگان پرداخته­اند زیاد نیست. در بین این مطالعات بیشترین بررسی مربوط به مرغ می­باشد. Wong و Cavey، طی دو مطالعه جداگانه بر روی کبد جنین مرغ و با استفاده از میکروسکوپ نوری و الکترونی به بررسی نحوه شکل­گیری و جزئیات سلولی کبد پرداخته­اند. آن­ها دریافتند که شکل­گیری کبد از مرحله 30 هامبرگر همیلتون شروع شده و در مرحله 40 یا روز 14 به پایان می­رسد (25،26). Doaa و همکاران در سال 2013 روند بافت­زایی کبد مرغ داندراوی را مورد بررسی قرار دادند. نمونه­ها در روزهای زوج دوره انکوباسیون جمع­آوری و توسط میکروسکوپ نوری والکترونی مطالعه شد. در این بررسی روند شکل­گیری کبد از روز 3 تا 19 انکوباسیون مورد توجه قرار گرفت و عمده اتفاقات ریخت­زایی کبد تا روز 17 انکوباسیون به پایان رسید (5). از معدود مطالعاتی که مراحل مختلف ریخت­زایی کبد در سایر پرندگان بررسی شده است می­توان به مطالعه Hashemnia و همکاران در سال 2015  اشاره کرد. در این مطالعه بافت­زایی کبد کبک چوکار تا روز 20 جنینی کامل شده بود (14). اختلاف در روزهای شکل­گیری در پرندگان مختلف به اختلاف در طول دوره انکوباسیون و یا اختلافات گونه­ای مربوط می­شود و این موضوع نشان می­دهد که برای داشتن الگویی دقیق از شکل­گیری اندام­های مختلف در پرندگان، بررسی اختصاصی بر روی گونه­های مختلف مورد نیاز است. در این تحقیق به عنوان اولین مطالعه بر روی بافت­زایی کبد قرقاول، شکل­گیری این ارگان از روز پنجم تا آخر دوره جنینی بررسی شد و مشاهده گردید که روند تکامل و بافت­زایی کبد تا روز هجدهم دوره به اتمام می­رسد.

در مطالعه حاضر، پارانشیم کبد جنین قرقاول در روزهای ابتدایی انکوباسیون دارای سلول­های روشن فراوان بود. در این سلول­ها مراحل مختلفی از تقسیمات میتوزی به خصوص در روز 7 و 8 دوره جنینی رویت شد. سپس در روز 10 از مقدار سلول­های روشن به شدت کاسته شد و تا روز 12 به حداقل مقدار خود رسید. این نتایج دقیقا مشابه مشاهدات Hashemnia و همکاران در سال 2015 در کبد کبک چوکار (14) و همچنین همسو با نتایج مطالعه Doaa و همکاران در سال 2013 در کبد مرغ داندراوی بود که در آن از روز 9 تا 13 تعداد سلول­های روشن کاهش یافت. این اتفاق را بیانگر تمایز سلول­های تیره از روشن دانستند (5). در حقیقت در مورد سلول­های تیره و روشن در پارانشیم کبد نظریه­های مختلفی وجود دارد. Ganot و Moses در سال 1968 اعلام کردند که سلول‌های روشن در واقع آرتیفکت های ناشی از فیکس به روش غوطه­وری هستند (9). محققین دیگری بر این عقیده هستند که این دو نوع سلول به طور طبیعی در کبد وجود دارند اما جراحت و پاتوژن­ها می­تواند نسبت آن­ها را تغییر دهد (11،15،23)، هرچند که Wong و Cavey  در سال 1993 گزارش کردند سلول­های تیره و روشن در طول تکامل کبد وجود دارند اما همیشه تعداد سلول­های تیره بیشتر است (26). برخی نیز پیشنهاد کرده­اند که سلول­های روشن و تیره در مراحل متفاوتی از هیدراسیون قرار دارند (15) و سیتوپلاسم تیره نشانه­ای از مرگ سلولی قریب­الوقوع است (11). مطالعات فراساختاری این دو سلول در کبد پرندگان نشان داده است که سلول­های روشن دارای سیتوپلاسمی رنگ پریده و بدون گرانول یا با گرانول اندک اما شبکه اندوپلاسمی صاف مشخص هستند (6،22،26). حضور شبکه اندوپلاسمی صاف در سلول روشن و خشن در سلول تیره بیانگر عملکرد متفاوت این دو سلول است (2،26).

کانالیکول­های صفراوی کوچکترین جز سیستم صفراوی هستند که در بین دو هپاتوسیت مجاور هم شکل می­گیرند. صفرای موجود در این کانالیکول­ها به مجراچه­های صفراوی و سپس به مجاری بین لوبولی جریان می­یابد (2). در این مطالعه کانالیکول­های صفراوی از روز 5 شکل گرفته بودند و به تدریج بر وضوح و تعداد آن­ها افزوده می­شد. در کبد کبک چوکار نیز کانالیکول­ها از روز 5 قابل رویت بودند (14). اما این اتفاق مخالف یافته­های Karrer در سال 1961 و Doaa و همکاران در سال 2013 در جنین مرغ بود که در روز 3 انکوباسیون کانالیکول­ها را مشاهده کرده بودند (5،16).

هپاتوبلاست­هایی که در عمق پارانشیم کبد هستند تبدیل به هپاتوسیت شده در حالی که هپاتوبلاست­های مجاور مزانشیم سیاهرگ پورت، تحت اثر القا به سلول­های پوششی صفراوی تبدیل می­شوند و مجاری صفراوی شکل می‌گیرند (27). در کبد قرقاول مجاری صفراوی کوچک با اپیتلیوم مکعبی ساده در روز 11 دوره انکوباسیون مشاهده شد. این اتفاق در کبد کبک چوکار در روز 14 و در مرغ در روز 15 گزارش شد (5،14).

سلول­های کوپفر برای اولین بار مشابه کبد کبک در روز 8 دوره رویت شدند و در روز 10 بر تعداد آن­ها اقزوده شد. Doaa و همکاران در سال 2013 سلول کوپفر را برای اولین بار در روز 7 جنینی مرغ داندراوی گزارش کردند (5).

ذخیره گلیکوژنی کبد توسط رنگ آمیزی پریودیک اسید شیف به صورت دانه‌های قرمز رنگ کاملاً واضحی درون سیتوپلاسم هپاتوسیت­ها، قابل مشاهده است. در تحقیقات مختلف برای زمان ظاهر شدن این گرانول­ها، اعداد متنوعی گزارش شده است. علاوه بر این، بعد از شروع ذخیره گلیکوژنی تا آخر دوره انکوباسیون، کاهش و افزایش واکنش به رنگ PAS دیده شده است. در مطالعه حاضر، این اتفاق در مورد کبد قرقاول نیز رویت شد. به منظور بالا بردن دقت مطالعه و بررسی دقیقتر کبد، اقدام به انجام دوباره نمونه­گیری و تهیه برش­های سریالی نمودیم تا به این وسیله بتوانیم واکنش پاس را در تمام مناطق کبد یک نمونه جنینی بررسی کنیم. در این بازنگری، شروع ذخیره گلیکوژن در هپاتوسیت­های کبد قرقاول در روز 5 جنینی تشخیص داده شد. تعداد و اندازه گرانول­های قرمز رنگ در تمام برش­های سریالی از یک نمونه یکسان نبوده و با هم تفاوت داشتند. این موضوع نشان داد که برای تعیین واکنش یا عدم واکنش به رنگ پاس نباید فقط به یک برش و یک منطقه از کبد اکتفا کرد. در روزهای ششم، هفتم و هشتم گرانول­های پاس مثبت تنها در تعداد اندکی از هپاتوسیت­های مرکزی کبد مشاهده شد و در بقیه قسمت­ها هیچ دانه قرمز رنگی رویت نشد. از روز نهم واکنش پاس مثبت قوی و واضحی در تمام هپاتوسیت­های سراسر کبد دیده شد. از این روز تا آخر دوره انکوباسیون در دو نوبت (روزهای 13 تا 15 و روزهای 20 و 21) شاهد افت واکنش PAS در اکثر قسمت­های کبد بودیم. کاهش شدت واکنش PAS  در مطالعات دیگری نیز گزارش شده است. Doaa و همکاران در سال 2013 در جنین جوجه این کاهش را در روز 11 نسبت به روزهای 9 و 13 گزارش کردند (5). در مطالعه Hashemnia و همکاران در سال 2015 بر روی جنین کبک کاهش واکنشPAS  در روز 14 در حد فاصل دو افزایش، یعنی روزهای 13و 17 مشاهده شد (14). علت دقیق این رویداد مشخص نیست. برخی محققین به ارتباط بین هماتوپوئز و تقسیم سلولی با ذخایر گلیکوژن اشار کرده‌اند (26). به هر حال مطالعه حاضر نشان داد که برای اطمینان از صحت گزارش در مورد زمان شروع ذخیره گلیکوژن و همچنین کاهش یا افزایش آن در طول دوره باید تمام کبد در برش­های سریالی مورد بررسی قرار گیرد.

به طور کلی در این تحقیق به عنوان اولین مطالعه بر روی روند بافت زایی کبد در جنین قرقاول، مشخص شد که زمان ظهور ساختارهای مختلف در آن با توجه به طول دوره انکوباسیون این پرنده، شباهت­ها و تفاوت­هایی با سایر پرندگان دارد. در طی این بررسی مشاهده گردید که روند تکامل و بافت­زایی کبد قرقاول تا روز هجدهم دوره به اتمام می رسد.

سپاسگزاری

بدین وسیله از حوزه پژوهشی دانشگاه­های فردوسی و شهید باهنر کرمان که مشترکاً حمایت مالی این تحقیق را بر عهده گرفتند، سپاسگزاری می­شود.

تعارض منافع

بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.

مراجع

  1. Abdel-Moniem, M.E., Alam Edin, M.A., Abdel-Rahman, Y., El- Nady, F.A.M. (2000). Changes in the topography of the liver of one-humped camel during the prenatal life. Assiut Vet Med J, 44(87), 22-34.
  2. Banks, W.L. (1993). Applied Veterinary Histology. (3rd ed.) Mosby Inc. Missouri, USA. p. 363-371.
  3. Bellairs, R., Osmond, M. (2005). The Atlas of Chick Development. (2nd ed.) Elsevier Academic Press. London, UK.
  4. Dadasheva, O.A., Gur’eva, T.S., Mednikova, E.I., Dadasheva, M.T., Sychev, V.N. (2011). Histogenesis of the liver of Japanese quail em­bryos developed in the conditions of microgravity. Aviakos­m Ekolog Med, 45(2), 30-34. PMID: 21848212
  5. Doaa, M.M., Enas, A.E.H., Hassan, A.H.S., Fatma, A. (2013). Histogenesis of Liver of Dandarawi Chicken. Am J Life Sci Res, 1(2), 47-58.
  6. Fancsi, T. (1982). Ultrastructural studies of the goose embryo liver. Anat Histol Embryol, 11(2), 138-146. https://doi.org/ 10.1111/j.1439-0264.1982.tb00929.x
  7. Fukuda, S. (1981). Hepatic induction in the avian embryo: Specificity of reactive endoderm and inductive mesoderm. J Embryol Exp Morphol, 63(1), 111-125.
  8. Fukuda, S. (1979). The development of hepatogenic potency in the endoderm of quail embryos. J Embryol Exp Morphol, 52(1), 49-62.
  9. Ganote, C.E., Moses, H.L. (1968). Light and dark cells as artifacts of liver fixation. Lab Invest, 18(6), 740-745. PMID: 4875607
  10. Gheri-Bryk, S., Gheri, G., Pacini, P. (1990). The development of the chick embryo gall bladder studied by scanning electron micro­scope. Anat Anz, 171(5), 297-305. PMID: 2088146
  11. Ghidoni, J.J. (1967). Light and electron microscopic study of primate liver 36 to 48 hours after high doses of 32-million-electron-volt protons. Lab Invest, 16(2), 268-286.
  12. Godlweski, G., Gaubert-Gristol, R., Rowy, S. (1992). Liver development in rat during the embryonic period (Carnegie stages 11-14). Acta Anat, 144(1), 45-50. https://doi.org/ 10.1159/000147284
  13. Hamburger, V., Hamilton, H.L. (1951). A series of normal stages in the development of the chick embryo, J Morphol, 88(1), 49-92. https://doi.org/10.1002/jmor.1050880104
  14. Hashemnia, S., Shojaei, B. (2015). Liver Histogenesis in Chukar Partridge (Alectoris Chukar). Anat Sci J, 12(3), 129-135.
  15. Herdson, P.B., Garvin, P.J., Jennings, R.B. (1964). Fine structural changes produced in rat liver by partial starvation. Am J Pathol, 45(2), 157-181. PMID: 14202518
  16. Karrer, H.E. (1961). Electron microscope observations on chick em­bryo liver: Glycogen, bile canaliculi, inclusion bodies and he­matopoiesis. J Ultrastructure Res, 5(2), 116-141. https://doi.org/10.1016/S0022-5320(61)90009-0
  17. Luna, L.G. (1968). Manual of histologic staining methods of the Armed Forces Institute of Pathology. (3rd ed.) Mc Graw Hill Company, New York, USA.
  18. McGeady, T.A., Quinn, P.J., FitzPatrick, E.S., Ryan, M.T. (2006). Veterinary Embryology. (1sted.) Blackwell Publishing CO. Ames Iowa, USA.
  19. Moustafa, M.N.K., Ahmed, M.G. (1995). Early embryonic development of the liver of dog. J Anat, 18(1), 35-53.
  20. Richards, M.P., Poch, S.M., McMurtry, J.P. (2005). Expression of insulin-like growth factor system genes in liver and brain tissue dur­ing embryonic and post-hatch development of the turkey. Comp Biochem Physiol A Physiol, 141(1), 76-86. https://doi.org/10.1016/j.cbpb.2005.04.006
  21. Sadler, T. W. (2012). Langman’s medical embryology. (12th ed.) Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, USA.
  22. Sandstrom, B., Westman, J. (1971). Ultrastructure of the developing chicken liver before hatching. Z Zellforsch, 117(4), 516-525.
  23. Steiner, J.W., Baglio, C.M. (1963). Electron microscopy of the cytoplasm of parenchymal liver cells in α-naphthylisothiocyanate in­duced cirrhosis. Lab Invest, 12, 765-790.
  24. Van der Bie, G. (2001). Embryology: early development from a phenomenological point of view. Louis Bolk Institut. Netherlands. ISBN 90-74021-29-8.
  25. Wong, G.K., Cavey, M.J. (1992). Development of the Liver in the Chick­en Embryo: I. Hepatic cords and sinusoids. Anat Re­c, 234(4), 555-567.
  26. Wong, G.K., Cavey, M.J. (1993). Development of the Liver in the Chick­en Embryo: II. Erythropoietic and granulopoietic cells. Anat Rec, 235(1), 131-143. https://doi.org/10.1 002/ar.1092350114
  27. Zorn, A.M., Wells, J.M. (2009). Vertebrate Endoderm Development and Organ Formation. Ann Rev Cell Dev Biol, 25, 221-251.
مجله تحقیقات دامپزشکی (Journal of Veterinary Research)
دوره 74، شماره 4
دی 1398
صفحه 564-572

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار