تعیین غلظت برخی عناصر معدنی در خون جنس‌های مختلف شترهای تک کوهانه در سن و شرایط مختلف فیزیولوژیک

نوع مقاله : علوم پایه (بیوشیمی، آناتومی، جنین، بافت شناسی و فیزیولوژی)

نویسندگان

1 گروه علوم دامی، دانشکده علوم دامی و صنایع غذایی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، ملاثانی، اهواز، ایران

2 مرکز تحقیقات علوم دامی کشور، کرج، ایران

3 دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان-دانشکده علوم دامی و صنایع غذایی –گروه علوم دامی

چکیده

زمینۀ مطالعه: عناصر معدنی برای فعالیت‌های مختلف بیوشیمیایی، تولیدی و تولید مثلی حیوانات ضروری هستند و تحت تاثیر خاک و گیاهان هر منطقه غلظت آن در بدن دام متفاوت خواهد بود.
هدف: هدف آزمایش حاضر تعیین غلظت عناصر معدنی کم نیاز و پر نیاز در خون شترهای چرا کننده در مراتع خوزستان بود.
روش‌کار: تعداد ۸۸ نفر شتر در قالب ۱۱ گروه از نظر سن و شرایط مختلف فیزیولوژیک در سه ناحیه هویزه، جفیر و آبادان-خرمشهر، در طول فصل چرای پاییزی و زمستانه مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج: غلظت کلسیم، منیزیوم، سدیم، پتاسیم، کلر و آهن سرم خون هر ۱۱ گروه  شتر در دامنه بهینه نسبت به سطح بحرانی (حداقل غلظتی که علائم بالینی کمبود بروز نمی‌یابد) قرار داشتند. غلظت عناصر روی و مس در سرم خون همه گروه‌های شتر کمتر از سطح بحرانی آنها بود و از نظر این دو عنصر با کمبود مواجه بودند، مقدار فسفر نیز در سرم شترها نزدیک به آستانه کمبود قرار داشت. در مورد غلظت منگنز سرم نیز دامنه پایین و نامطمئنی تخمین زده شد.
نتیجه‌گیری نهایی: بنابراین، با توجه به نقش و اهمیت مواد معدنی، برای بهبود شرایط تولیدی و تولید مثلی شترهای این مناطق باید وضعیت عناصر معدنی جیره‌های دستی با استفاده از مکمل‌های مناسب معدنی بهبود داده شود که از نتایج آزمایش حاضر می‌توان برای این منظور استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Determination of Some Minerals Concentration in The Blood of Dromedary Camels of Different Sexes and Physiological Status

نویسندگان [English]

  • Akbar Abarghani 1
  • Morteza Chaji 1
  • Hormoz Mansori 2
  • Morteza Mamouei 3
  • Khalil Mirzadeh 1
  • Hedayat alah Roshanfekr 1
1 Department of Animal Science, Faculty of Animal Sciences and Food Technology, Agricultural Sciences and Natural Resources University of Khuzestan, Mollasani, Ahvaz, Iran
2 Animal Science Research Institute, Karaj, Iran
3 Department of Animal Science, Faculty of Animal Sciences and Food Technology, Agricultural Sciences and Natural Resources University of Khuzestan
چکیده [English]

BACKGROUND: Mineral elements for various activities such as biochemical, productive and reproductive functions of animals are necessary and their concentration in the body of animals, under the influence of soil and plants will be different in each region.
OBJECTIVES: The aim of present experiment was determination of concentration of macro and micro minerals in blood of gazing camel in the pastures of Khuzestan.
METHODS: Eighty-eight camels under 11 classes, according to age and physiological situation in Hoveyzeh, Jofeir and Abadan-Khoramshahr regions were investigated during the autumn and winter grazing seasons.
RESULTS: Concentrations of calcium, magnesium, sodium, potassium, chloride and iron in serum of all class of camels were in the optimal range, compared to the critical level. The concentrations of camels blood Zn and Cu were under critical level, so they were deficient, the P was near the deficiency threshold. Concentration of Mn was low.
CONCLUSIONS: Therefore, as important roles of minerals in improvement of production and reproductive situations of camels in these regions, the mineral status of feedlot must be improved by proper mineral supplementation, the results of present experiment could be useful.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dromedary camel
  • Mineral
  • Physiological situation
  • Sexuality
  • Tolerable level

   مقدمه

 

مواد معدنی برای افزایش وزن، تولید شیر، تولید مثل و رشد پشم مورد نیاز است. با وجود این‌که عناصری نظیر کلسیم و فسفر در استخوان فراوان هستند، اما برای حیوانات بالغ مورد نیاز می‌باشند، زیرا بافت استخوان نمی‌تواند به تنهایی نیاز هر یک از این عناصر را برای حیات، رشد پشم و سایر نیازها تامین کند. مواد معدنی مورد نیاز برای تولید تحت تأثیر گونه، نژاد حیوانات و شرایط اقلیمی است (۲۳).

گیاهان شورزیست بخش مهمی از فلور بومی مناطق خشک و نیمه خشک که زیستگاه‌های عمده شتر در کشور می‌باشند را تشکیل می­دهد، در بسیاری از موارد به عنوان یک غذای تکمیلی و علوفه اضطراری در طول فصول بحرانی سخت و خشک مورد استفاده قرار می­گیرند. این علوفه­ها بوسیله دام­هایی مانند بز، گوسفند و شتر چرا می‌شوند (۲۶). این گیاهان شوری خاک زمین را کاهش داده و ساختار و شرایط خاک را به علت درجه تعریق کمتر، بازده بالای استفاده از آب، مقاومت در برابر خشکی و شوری (۹) و یا الگوی ریشه­دوانی مناسب (۱۶) بهبود می­بخشند.

ترکیبات شیمیایی گیاهان شورزیست بوسیله برخی از عوامل تحت تاثیر قرار می­گیرند، نظیر ﺑﺎﻓﺖ خاک (لومی، رسی، سیلتی و شنی بودن)، شوری (۲۴)، رطوبت خاک، آب و هوا (دما، رطوبت نسبی و شدت نور)، خشکی، گونه و رقم گیاه (۳۰)، مرحله فنولوژیک (۳۳)، اجزای گیاهی مانند ساقه، برگ­ها، نسبت برگ به ساقه، توده خوراکی، توده هوایی یا بیرون از خاک (۳۰)، تفاوت منطقه­ای (۳۱)، تنوع ژنتیکی (۱۰) و در نهایت عملیات مدیریتی نظیر عمل­آوری علوفه، شرایط تولید، مرحله برداشت (۸) و سیستم آبیاری می­باشند (۱۲).

گزارشی در مورد غلظت مواد معدنی سرم خون شترهای منطقه مورد مطالعه وجود ندارد. بنابراین، با توجه به نقش مهم مواد معدنی در فرایندهای تولیدی و تولیدمثلی حیوانات اهلی، این مطالعه برای تعیین غلظت عناصر معدنی خون شترها و بررسی احتمال کمبود یا کفایت آن نسبت به استانداردهای جهانی و منطقه‌ای موجود انجام شد.

مواد و روش­ کار

این مطالعه در سه منطقه جفیر، هویزه و حواشی جاده اهواز به آبادان و خرمشهر در استان خوزستان در منطقه‌ای به وسعت 60 کیلومتر مربع انجام شد. مناطق مورد مطالعه دارای تنوع متوسطی از گونه‏های گیاهی بود. سه گونه گیاهی سلمکی ساقه­سفید (Atriplex leucoclada)، سیاه شور (Suaeda fruticosa) و اشنان (Seidlitzia rosmarinus) گونه‏های غالب این مناطق را تشکیل می­دهد (در حدود 95 درصد). سایر گونه‏های گیاهی شامل علف‌های کوتاه یکساله، گیاهان خاردار مانند خارشتری به‌علاوه درختچه‏های کوتاه مانند گز و گیاهان سمی می­باشند. شتران تحت آزمایش از مراتعی انتخاب شدند که غالبا از سه گونه شورزیست نامبرده شده تغذیه می‌کردند.

بعد از انتخاب تصادفی و علامت گذاری تعداد ۸۸ نفر از شتران در گله‌های مختلف در قالب ۱۱ گروه  (طبق جدول ۱)، از ورید وداج، مقدار  ml10 خون توسط لوله‏های خلاء­دار جمع­آوری شد. جهت تهیه سرم از نمونه‏های خونی جمع آوری شده، از دستگاه سانتریفوژ (Hermle. 2. 330A, Germany) استفاده شد و نمونه‌ها در 1000 دور به مدت پنج دقیقه قرار گرفتند و سرم آنها جهت انجام تجزیه‏های بعدی به فریزر (دمای 20 – درجه سلسیوس) انتقال داده شد.

اندازه‌گیری عناصر معدنی در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان و موسسه تحقیقات علوم دامی کشور انجام شد. جهت تعیین عناصر معدنی ماکرو و میکرو در نمونه‏های خون از دستگاه جذب اتمی (Shimadzu AA، ژاپن) و روش­های توصیه شده استفاده شد (۳۲). عناصر معدنی اندازه­گیری شده شامل پتاسیم، سدیم، کلسیم، فسفر، منیزیوم، کلر، آهن، منگنز، مس و روی بودند. برای اندازه­گیری کلسیم، منیزیوم، سدیم، پتاسیم، روی، مس، آهن از دستگاه جذب اتمی به ترتیب با طول موج 7/422،  ۲/۲۸۵، 589، 5/766، 9/213، 8/324 و 3/248 نانومتر استفاده شد. عنصر کلر از روش غیر مستقیم سنجش نقره و توسط دستگاه جذب اتمی اندازه­گیری شد؛ جذب اتمی نقره با استفاده از شعله هوا- استیلن با شکاف 2/0 نانومتر و در طول موج 1/328 نانومتر انجام شد. این روش در واقع نحوه تخمین غیرمستقیم کلرید را نشان می­دهد. در این روش مقدار اضافی و مشخصی از عنصر نقره به محلول حاوی نمونه افزوده می­شود که کلرید را به شکل کلرید نقره رسوب می­دهد و غلظت نقره­ای که در واکنش شرکت نکرده را بعد از تفریق از کلرید نقره مورد سنجش قرار می­دهد (۳۲). فسفر به روش رنگ سنجی اندازه­گیری شد، برای اندازه­گیری فسفر معدنی از دستگاه اتوآنالایزر (Mindray BS200، چین) و کیت فسفر شرکت پارس آزمون استفاده شد که اساس اندازه گیری آن روش فسفومولیبدیک اسید است.

از روش مدل خطی عمومی (GLM) جهت تجزیه داده­ها استفاده شد (SAS, 2002). ترکیب مواد معدنی سرم خون شترها به طبق مدل­ زیر تجزیه شدند.

Yij = µ + τi + εij

 

Yij= مقدار مشاهده شده، µ= میانگین جامعه، τi= تاثیر گروه شتر εij= خطای آزمایش

مقایسه میانگین تیمارها در سطح احتمال پنج درصد و با استفاده از آزمون حداقل اختلافات معنی­دار انجام گردید.مدل آماری ناقص است.

داده‌های مربوط به غلظت عناصر سرم خون حاصل از شترهای تحت مطالعه با غلظت طبیعی یا حد بحرانی آن (حداقل غلظتی که علائم بالینی کمبود بروز نمی‌یابد) که توسط McDowell  و همکاران در سال ۱۹۸۵ گزارش شده است مقایسه شد (۱۸).

نتایج

غلظت عناصر کلسیم و فسفر در سرم خون شترها: جدول ۱ مقادیر ترکیبات عناصر معدنی کم نیاز و پرنیاز را در سرم خون شترهای تک کوهانه با وضعیت جنسی، سنی و فیزیولوژیک مختلف نشان می‌دهد. بین ماده‏های در حال رشد (یک تا چهار ساله) و ماده‏های بالغ از نظر غلظت کلسیم سرم اختلاف معنی‌داری وجود داشت (05/0>P). در مطالعه حاضر بین مقدار کلسیم سرم ماده‏های بالغ غیر آبستن و ماده‏های بالغ آبستن اختلاف معنی­داری وجود نداشت. غلظت کلسیم در سرم ماده‏های بالغ شیرده در مقایسه با سایر گروه‌های مورد مطالعه بالاترین مقدار بود (05/0>P). همچنین غلظت کلسیم در ماده‏های بالغ آبستن با اختلاف معنی­دار پایین‌تر از ماده‏های بالغ شیرده بود (05/0>P). بین غلظت کلسیم سرم نرهای در حال رشد (یک تا چهار ساله) و نرهای بالغ اختلاف معنی‌داری وجود نداشت. ولی بین شترهای ماده بالغ و ماده‏های در حال رشد اختلاف معنی‌داری وجود داشت (05/0>P). در مطالعه حاضر مقدار غلظت کلسیم در شترهای نر بالغ به طور معنی­داری بالاتر از شترهای بالغ ماده بود (جدول ۱). نرهای مست در مقایسه با هر دو گروه نرهای در حال رشد و نرهای بالغ غیرمست از غلظت کلسیم سرم خونی بالاتری برخودار بودند (05/0>P).

بین ماده‏های در حال رشد (یک تا چهار ساله) و ماده‏های بالغ از نظر غلظت فسفر سرم اختلاف معنی­داری وجود داشت (05/0>P). بین همه گروه‌های شتر با سنین پایین­تر از یکسال، اختلاف معنی‌داری از نظر غلظت فسفر وجود نداشت. بین شترهای نر و ماده در حال رشد و بین ماده­ها و نرهای بالغ اختلاف معنی­داری از نظر غلظت فسفر سرم خون وجود نداشت. با این وجود ماده­ها و نرهای در حال رشد نسبت به ماده­ها و نرهای بالغ، غلظت بالاتری از فسفر سرم را داشتند (جدول ۱). در مطالعه حاضر بین شترهای ماده بالغ و بالغ آبستن از نظر غلظت فسفر سرم تفاوت معنی­داری وجود داشت (05/0>P).

غلظت منیزیوم در سرم خون شترها: به استثنای شترهای ماده و نر کمتر از شش ماه که به طور معنی­داری دارای غلظت منیزیوم بالایی در سرم خون بودند (05/0>P)، بین هیچکدام از گروه‌های شتر تفاوت معنی­داری از نظر غلظت منیزیوم سرم مشاهده نشد.

غلظت عناصر سدیم، پتاسیم و کلر در سرم خون شترها: بین اکثر گروه‌های شتر از نظر غلظت سدیم سرم اختلاف معنی­داری مشاهده نشد. در مورد غلظت پتاسیم بین شترهای غیرمست با شترهای مست تفاوت معنی­دار بود (05/0>P). بین هیچکدام از گروه‌های شتر از نظر غلظت کلر سرم خون اختلاف معنی­داری مشاهده نشد. از نظر غلظت کلر سرم، بین شترهای بالغ مست و غیرمست تفاوت معنی­داری مشاهده نشد (جدول ۱).

غلظت عنصر مس در سرم خون شترها: بین ماده‏های در حال رشد (یک تا چهار ساله) و ماده‏های بالغ از نظر غلظت مس سرم اختلاف معنی­داری وجود نداشت. بین ماده‏های بالغ با حالات فیزیولوژیک مختلف (آبستن، غیر آبستن و شیرده) نیز اختلاف معنی­داری مشاهده نشد. سن و جنس شترها نیز در گروه‌های بالاتر از شش ماه تاثیر معنی­داری را بر غلظت مس سرم نشان ندادند. با این وجود ناقه‏های نر و ماده کمتر از شش ماه اختلاف معنی­داری را با سایر گروه‏های جنسی و سنی بالاتر از یکساله نشان دادند (05/0>P). تفاوت معنی­داری نیز بین مس سرم شترهای بالغ مست و غیرمست وجود داشت (05/0>P)، غلظت مس سرم در شترهای نر مست به طور معنی­داری بالاتر از سایر گروه‌های شتری بود (جدول ۱).

غلظت عنصر روی در سرم خون شترها: غلظت روی سرم بین ناقه‏های نر و ماده کمتر از شش ماه و شش تا 12 ماه اختلاف معنی­دار نداشت و بالاترین مقدار را در مقایسه با سایر گروه‌های شتر متعلق به همین گروه‌ها بود (جدول ۱). غلظت روی سرم بین ماده‏های بالغ آبستن و غیرآبستن اختلاف معنی­دار داشت (05/0>P). از نظر غلظت عنصر روی سرم بین ماده‏های بالغ شیرده و ماده‏های بالغ غیرآبستن اختلاف معنی­دار داشت (05/0>P). در این مطالعه، سن (به استثنای ماده‏های کمتر از شش ماه) و جنس شترها، تاثیر معنی­داری بر غلظت عنصر روی سرم نداشت.

غلظت آهن در سرم خون شترها: غلظت آهن سرم بین شترهای نر و ماده کمتر از شش ماه و شش تا 12 ماه اختلاف معنی­داری نداشت و این گروه‌ها کمترین مقدار را در مقایسه با سایر گروه‌های شتر داشتند (05/0>P). غلظت آهن سرم بین ماده­ها و نرهای در حال رشد اختلاف معنی­دار داشت (05/0>P). اما بین شترهای نر و ماده بالغ با سنین و حالات فیزیولوژیک مختلف اختلاف معنی­داری وجود نداشت
(جدول ۱). تفاوت معنی­داری بین غلظت آهن سرم در شترهای مست و غیرمست مشاهده نشد، اما این عنصر در سرم خون شترهای نر مست تمایل به افزایش داشت.

غلظت منگنز سرم خون شترها: دامنه غلظت منگنز سرم شترهای مورد مطالعه در این مطالعه تغییر چندانی نداشت، به‌علاوه این‌که سن، جنس و حالت فیزیولوژیک تاثیر معنی­داری را بر غلظت منگنز سرم در همه گروه‌های شتر ایجاد نکرد. 

بحث

 

غلظت عناصر کلسیم و فسفر در سرم خون شترها: نتایج نشان داد که همه مقادیر کلسیم سرم خون در گروه‌های مختلف شتر بالاتر از سطح بحرانی گزارش شده (mg/100 ml 8) بود (۱۸). بین ماده‏های در حال رشد (یک تا چهار ساله) و ماده‏های بالغ از نظر غلظت کلسیم سرم اختلاف معنی­داری وجود داشت. پژوهشگران نیز گزارش کردند (۲۷) که ماده­ها در گروه‏های سنی مختلف اختلاف معنی­داری را از نظر غلظت کلسیم نشان می‌دهند و سطح بالای کلسیم در شترهای در حال رشد ممکن است ناشی از تقاضای افزایشی آنها جهت رسیدن به وزن بلوغ باشد.

در مطالعه حاضر شترهای نر و ماده کمتر از شش ماه، به طور معنی­داری غلظت کلسیم بالاتری را نسبت به سنین شش تا 12 ماه داشتند. در مطالعه‌ای غلظت کلسیم در سرم خون شترهای 3 ماهه به طور معنی­داری بالاتر از سایر گروه‏های سنی بود و با افزایش سن، غلظت کلسیم کاهش پیدا کرد که علت آن را ناشی از غلظت بالای کلسیم در دوره جنینی دانسته‌اند (۳).

در مطالعه حاضر بین مقدار کلسیم سرم ماده‏های بالغ غیر آبستن و ماده‏های بالغ آبستن اختلاف معنی­داری وجود نداشت که بر خلاف یافته سایر پژوهشگران بود (۱۴). این پژوهشگر گزارش کرد که کاهش سطح کلسیم سرم به موازات پیشرفت آبستنی و سنگین‌تر شدن شترها و در زمان زایمان می­تواند ناشی از افزایش تقاضا برای تامین کلسیم مورد نیاز جنین در دوره آبستنی باشد و افت سطح این عنصر در خون قابل پیش­بینی می­باشد. از طرفی، این یافته موافق با گزارشی بود (۲) که در آن تفاوت معنی­داری بین شترهای ماده آبستن و غیرآبستن از نظر غلظت کلسیم پیدا نشد که این پژوهشگران دلیل عدم تفاوت را به حفظ هموستازی سطح کلسیم سرم از طریق تنظیم آندوکرینی جذب کلسیم، خروج کلسیم از استخوان و متابولیسم استخوان­ها نسبت دادند.

غلظت کلسیم در سرم ماده‏های بالغ شیرده در مقایسه با همه گروه‌های شترها به طور معنی­داری بالاترین مقدار را داشت. علت آن را می­توان افزایش تقاضا برای تامین نیازهای کلسیمی جنین و شیر تولیدی دانست، زیرا در دام‌های شیروار مقدار کلسیم بیشتری از خون گرفته شده و از طریق شیر دفع می‌شود تا نیاز ناقه‏های تازه متولد شده به توسعه استخوانی تامین گردد که سطح بالای کلسیم سرم در ناقه‏های زیر شش ماهه در این مطالعه فرضیه مذکور را تقویت می­کند.

بین غلظت کلسیم سرم نرهای در حال رشد (یک تا چهار ساله) و نرهای بالغ اختلاف معنی­داری وجود نداشت. پژوهشگران نیز گزارش کردند (۲۷) که سن نرها تاثیر معنی­داری روی غلظت کلسیم سرم ندارد ولی ماده­ها در گروه‏های سنی مختلف اختلاف معنی­داری از نظر غلظت کلسیم از خود نشان می­دهند. دیگران نیز گزارش کردند که سن تاثیر معنی­داری روی غلظت کلسیم در سرم شترهای یک کوهانه نداشت (۲۵).

در مطالعه حاضر مقدار غلظت کلسیم در شترهای نر بالغ به طور معنی­داری بالاتر از شترهای بالغ ماده و حتی ماده‏های در حال رشد بود که مخالف با برخی گزارشات دیگر بود (۵)، این پژوهشگر اثر جنس شتر را بر غلظت کلسیم سرم معنی‌دار نمی‌دانست. پژوهشگران دیگر گزارش کردند که بین جنس نر و ماده شتر از نظر غلظت کلسیم در سرم اختلاف معنی­داری وجود دارد، اما در ماده‌ها غلظت کلسیم بالاتر بودند (۲۲، ۲۷).

نرهای مست در مقایسه با هر دو گروه نرهای در حال رشد و نرهای بالغ غیرمست از غلظت کلسیم سرم خونی بالاتری برخودار بودند که موافق با گزارش دیگران بود (۳۴). غلظت بالایی از کلسیم در سرم شترهای یک کوهانه در ماه‏های زمستانه گزارش شده است (۲۱). علت این‌که در دوره مستی غلظت عنصرکلسیم در سرم افزایش می­یابد، شاید به این دلیل باشد که کلسیم برای تنظیم فرایند اسپرماتوژنز مورد نیاز است و آندروژن‌ها در دوره مستی افزایش می‌یابند (۴).

در این مطالعه بین همه گروه‌های شتر با سنین پایین­تر از یکسال، اختلاف معنی‌داری از نظر غلظت فسفر وجود نداشت (05/0>P) که موافق با یافته پژوهشگران دیگر در مورد ماده­ها و نرهای با سنین پایین (5/2 – 5/1 ساله) بود (۲۷). دیگران نیز تاثیری از افزایش سن بر غلظت فسفر سرم شترهای جوان (سه، شش، نه و 12 ماه) مشاهده نکردند (۳). بین شترهای نر و ماده در حال رشد و بین ماده­ها و نرهای بالغ اختلاف معنی­داری از نظر غلظت فسفر سرم خون وجود نداشت که با گزارش دیگران موافق بود (۲۷).

هرچند که نتایج این مطالعه نشان داد که همه مقادیر فسفر سرم خونی در گروه‌های مختلف شتر بالاتر از سطح بحرانی گزارش شده در منابع (mg/100 ml ۵/۴) بود (۱۸)، اما این حقیقت وجود دارد که سطوح فسفر سرم در همه گروه‌های شترها نسبت به مطالعات انجام گرفته قبلی در گروه‌های مشابه از سطح پایینی برخوردار بود و در برخی از گروه‌ها حتی در آستانه کمبود قرار داشت که احتمالا ناشی از سطوح پایین فسفر در علوفه‏های مصرفی آنها باشد.

غلظت منیزیوم در سرم خون شترها: سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیک شترها (آبستنی، شیردهی و مستی نرها) نتوانست تاثیری بر غلظت منیزیوم شترها داشته باشد. گزارش شده که غلظت منیزیوم در سرم شترهای سه ماه به طور معنی­داری بالاتر از سایر گروه‏های سنی (شش، نه و 12 ماه) بود (mg/100 ml 5/4 در مقابل 6/2، 04/3 و 7/2)، علت غلظت بالاتر منیزیوم در شترهای سه ماهه را ناشی از غلظت بالای منیزیوم در دوره جنینی ذکر کرده‌اند و بیان کردند که غلظت بالای منیزیوم در ناقه‏های سه ماهه از نظر استخوان­سازی به موازات پیشرفت به سمت بلوغ حائز اهمیت می­باشد (۳).

گزارش شده که جنس شتر تاثیر معنی­داری بر غلظت منیزیوم سرم خون نداشت (۵). پژوهشگران تفاوت معنی‌داری را از نظر غلظت منیزیوم بین شترهای ماده آبستن و غیر آبستن مشاهده نکردند (۱۴). مقایسات جامعی روی حالت­­های مختلف فیزیولوژیک شترهای ماده (آبستنی و غیرآبستنی، شکم زایش، سن و شیردهی) انجام شد و تفاوت معنی‌داری از نظر غلظت منیزیوم سرم مشاهده نشد (۲).

 نتایج مطالعه حاضر نشان داد که مقادیر منیزیوم سرم خون در گروه‌های مختلف شتر بالاتر از سطح بحرانی گزارش شده (mg/100 ml ۲) بود (۱۸)، اما پایین­تر از دیگر مقادیر گزارش شده (۱۴) برای شترهای ماده آبستن و غیرآبستن بود (mg/100 ml 05/6 و 48/5).

 غلظت عناصر سدیم، پتاسیم و کلر در سرم خون شترها: غلظت سدیم و پتاسیم سرم در همه گروه‌های شتر بالاتر از مقدار بحرانی پیشنهاد شده (به ترتیب، mmol/l 130 و 13/5) بود (۱۹). به عبارت دیگر سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیک شترها (آبستنی، شیردهی و مستی نرها) تاثیری بر غلظت سدیم و پتاسیم سرم شترها نداشت (جدول ۱). پژوهشگران (۳۴) نشان دادند که مقدار سدیم در شترهای مست بیشتر از شترهای غیرمست بود (mg/100 ml 310 در مقابل 8/253)، و بالعکس غلظت پتاسیم در غیرمست­ها بیشتر از مست­ها بود (mg/100 ml 4/16 در مقابل 9/10). در مورد دامنه تغییرات غلظت پتاسیم سرم، این یافته در اکثر مواقع بالاتر از پژوهش­های قبلی است که دامنه­ای از 69/3 تا ۰/۶ mmol/l پتاسیم را در سرم خونی شترها گزارش کرده بودند. پژوهشگران مختلف گزارش کردند که سن و حالت­­های مختلف فیزیولوژیک شترهای ماده (آبستنی و غیرآبستنی، شکم زایش، سن و شیردهی) تاثیر معنی‌داری روی غلظت سدیم و پتاسیم در سرم شترهای یک کوهانه نداشت (۲ و ۲۵). تفاوت معنی‌داری از نظر غلظت پتاسیم و سدیم بین شترهای ماده آبستن و غیرآبستن مشاهده نشد (۱۴).

بین هیچکدام از گروه‌های شتر از نظر غلظت کلر سرم خون اختلاف معنی­داری مشاهده نشد. در پژوهشی (۱۴) مقدار کلر سرم در شترهای آبستن به طور غیر معنی‌داری بالاتر از شترهای غیرآبستن بود (mmol/l 6/113 در مقابل 26/106) که موافق با یافته مطالعه حاضر بود. بالعکس، دیگران افزایش در غلظت کلر سرم شترهای مست نسبت به غیر مست (mmol/l 160 در مقابل 152) را مشاهده کردند (۳۴).

غلظت عنصر مس در سرم خون شترها: دامنه تغییرات غلظت مس سرم در گروه‌های مختلف نسبت به سطح بحرانی گزارش شده (µg/100 ml 60) کمبود مس را در سرم شترهای مورد مطالعه نشان می­دهد (۳۱).

پژوهشگران گزارش کردند که سن تاثیر معنی­داری بر غلظت مس در پلاسما و سرم خون شترها نداشت که موافق با یافته‏های این مطالعه بود (۷ و ۱۳)، پژوهشگران دیگر بیان داشتند که غلظت مس به طور معنی­داری در سرم شترهای بیش از پنج سال نسبت به سایر گروه‏های سنی بالاتر بود که مخالف با یافته‏های این مطالعه بود. آنها نتیجه­گیری کردند که غلظت بالای مس در شترهای با سن بالا ممکن است ناشی از تفاوت در میزان مصرف غذا، ذخیره­کبدی یا دفع از طریق مدفوع بین گروه‏های سنی مختلف باشد (۱۱). پژوهشگران گزارش کردند که جنس تاثیری بر غلظت مس سرم خون شتر ندارد (۷ و ۱۱) که موافق با یافته‏های این مطالعه بود.

مشابه با یافته‏های آزمایش حاضر، پژوهشگران گزارش کردند که غلظت مس در سرم خون شترها از دوره آبستنی تا شیردهی تغییر نمی­کند (۱۳). در مقابل دیگران تغییر غلظت مس سرم را در طول مدت آبستنی مشاهده کردند که توام با کاهش معنی­دار مس در اواخر آبستنی شترها بود (۱۵). غلظت مس در آخر آبستنی به علت انتقال فعال مس از ذخیره کبدی مادر به جنین کاهش می­یابد (Liu et al., 1994) و دوباره سطح مس بعد از زایمان به حالت طبیعی بر می­گردد، اما برخلاف این گزارش‌ها، در موارد زیادی کاهش معنی­دار غلظت مس پلاسمای شتران شیرده در مقایسه با شترهای آبستن گزارش شده است (۲۰). بچه شتر در شکم مادر و در دوره شیرخوارگی از نظر تامین مس مورد نیاز به مادر وابسته است.

غلظت مس سرم در شترهای نر مست به طور معنی­داری بالاتر از سایر گروه‌های شتر بود. گزارش شده که سطح مس سرم در شترهای مست بیشتر از شترهای غیرمست بود (µg/100 ml 134 در مقابل 110) که موافق با یافته این مطالعه بود (۳۴).

غلظت عنصر روی در سرم خون شترها: در این مطالعه، سن (به استثنای ناقه‏های کمتر از 6 ماه) و جنس شترها، تاثیر معنی­داری بر غلظت عنصر روی سرم نداشت. گزارشات مربوط به اثر جنس و سن بر تغییر غلظت عنصر روی در سرم خون بسیار نادر است (۱۳)؛ این پژوهشگران بر اساس تفاوت معنی­داری که غلظت روی بین سنین مختلف شترها دارد بیان کردند که غلظت روی در پلاسما می­تواند شاخصی مناسب برای تشخیص سن شتران باشد.

غلظت روی سرم خون بین ماده‏های بالغ آبستن و غیرآبستن اختلاف معنی­دار داشت که موافق با گزارش‌ دیگران بود (۱۳)، آنها گزارش کردند که شترهای غیر آبستن نسبت به شترهای آبستن و شیرده از غلظت روی بالاتری در پلاسما برخوردار بودند. پژوهشگران کاهش غلظت روی در سرم شترهای آبستن را ناشی از انتقال فعال روی پلاسما به جنین دانستند (۱۳). مقادیر پایین­تر روی در شترهای شیرده شاید ناشی از انتقال روی سرم به شیر باشد (۱۳).

در این مطالعه، دامنه غلظت روی سرم در گروه‌های مختلف شتر بالاتر از یکسال، پایین­تر از سطح بحرانی µg/100 ml 40 بود و در شتر‏های کمتر از یکسال در آستانه کمبود قرار داشتند. پژوهشگران نیز غلظت­های پایین روی سرم را در شترهای یک کوهانه گزارش کرده‌اند (۱). این‌طور استنباط شده که دلیل کمبود روی در سرم شترهای مورد مطالعه احتمالا ناشی از کمبود این عناصر در گیاهان مورد استفاده و خاک محل رویش آنها می­باشد. در این راستا، گزارش شده که علوفه‏های حاره­ای غلظت روی پایینی دارند و دام‌های اهلی به طور بالقوه مبتلا به کمبود روی هستند (۲۸). پژوهشگران کمبود روی در شترهای سودانی را (کمتر از µg/100 ml 40) مرتبط با کمبود این عنصر در خاک و علوفه‏های مرتعی آن کشور ذکر کردند (۱۱). در این مطالعه تفاوت معنی‌داری بین غلظت روی سرم در شترهای نر مست و غیر مست مشاهده نشد، این یافته مغایر با یافته‌های دیگران بود (۳۴).

غلظت آهن در سرم خون شترها: غلظت آهن سرم بین ماده­ها و نرهای در حال رشد اختلاف معنی­دار داشت که موافق با یافته پژوهشگران بین ماده و نرهای با سنین 5/2 تا چهار سال بود (۲۷)، اما بین شترهای نر و ماده بالغ با سنین و حالات فیزیولوژیک مختلف اختلاف معنی­داری وجود نداشت. پژوهشگران دیگر نیز گزارش کردند که جنس شترها تاثیر معنی­داری روی غلظت آهن سرم ندارند (۶). از طرفی، گزارش شده که نرها نسبت به ماده­ها و شترهای جوان نسبت به شترهای مسن، به طور معنی­داری آهن پلاسمای بالاتری دارند (۱۱) که مخالف با یافته‏های این مطالعه بود. مطابق بر نتایج آزمایش حاضر پژوهشگران نیز تفاوت معنی‌داری از نظر غلظت آهن در سرم شترهای مست و غیر مست مشاهده نکردند (۳۴).

منابع غلظت آهن در پلاسما یا سرم را به طور میانگین بین µg/100 ml 98 تا 186 نشان می­دهند (۲۹). در کل می­توان نتیجه­گیری کرد که غلظت آهن سرم در همه گروه‌های شتر بالاتر از سطح بحرانی (µg/100 ml 110) گزارش شده در منابع بود (۱۷) و از این نظر کمبودی نداشتند.

غلظت منگنز سرم خون شترها، سن، جنس و حالت فیزیولوژیک تاثیر معنی­داری را بر غلظت منگنز سرم در همه گروه­های شتر ایجاد نکرد. دیگران نیز گزارش کردند که سن و جنس و حالت فیزیولوژیک (آبستنی و شیردهی) تاثیر معنی­داری بر غلظت منگنز ندارد (۱۳). 

نتیجه گیری نهایی: به طور خلاصه، نتایج حاصل از بررسی غلظت مواد معدنی در سرم خون شترهای مورد مطالعه نشان داد که این حیوانات از نظر عناصر مس و روی دچار کمبود هستند و سطح فسفر موجود در سرم آنها نیز در آستانه کمبود قرار دارد. مقدار منگنز سرم خون شترها نیز در یک دامنه پایینی قرار داشت. لذا در شرایط عملی و هنگام تغذیه و پرورش شترها به صورت دستی یا مرتعی، برای بازده تولیدی و تولیدمثلی مناسب‌تر، می‌توان از داده‌های آزمایش حاضر بهره جست و مقدار کمبود عناصر را با مکمل مناسب جبران کرد.

سپاسگزاری

از مسئولین محترم دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات علوم دامی استان خوزستان برای فراهم کردن امکان انجام پژوهش سپاسگزاری می‌شود.

تعارض منافع

بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.

 

جدول ۱. مقادیر ترکیبات معدنی سرم خون در گروه­های مختلف شترهای تک­کوهانه چراکننده در مراتع خوزستان (میانگین±خطای معیار)

 

کلاس شترهای تک کوهانه

تعداد نمونه

کلسیم

(mg/ 100 ml)

فسفر

(mg/ 100 ml)

منیزیوم

(mg/ 100 ml)

پتاسیم

(mmol/L)

سدیم

(mmol/L)

سطح بحرانی¥

-

8

5/4

2

13/5

130

ماده کمتر از 6 ماه

9

c3/0±4/10

c۴/۰±۳/۵

a15/0±9/3

a5/0±4/5

2/4±4/149

نر کمتر از 6 ماه

9

c2/0±6/10

c۴/۰±۲/۵

a3/0± 8/3

b25/0±۰/5

2/6±151

ماده 12 – 6 ماه

9

d1/0±7/9

c۱/۰±۹/۴

b2/0±2/3

a5/0±5/5

1/5±9/148

نر 12 – 6 ماه

9

d2/0±8/9

c۱/۰±۰/۵

b1/0±2/3

b6/0±2/5

4/4±6/151

ماده 4 – 1 ساله

9

c3/۰±۰/10

ab۳/۰±۲/۶

b2/0±3/3

ab7/0±3/5

۴/۰±۰/152

نر 4 – 1 ساله

9

c4/0±7/10

b۲/۰±۹/۵

b1/0±4/3

b5/0±1/5

6/5±3/152

ماده بالغ 4 ≤ ساله

9

d2/0±4/9

c۳/۰±۹/۴

b3/0±3/3

ab2/0±4/5

3/6±1/153

ماده بالغ 4 ≤ ساله و آبستن

9

d4/0 ±9/9

b۲۸/۰±۸/۵

b28/0±4/3

b4/0±2/5

4/5±2/152

ماده بالغ 4 ≤ ساله و شیرده

9

a7/0±6/12

ab۳/۰±۰/۶

b2/0±3/3

ab3/0±3/5

1/4±2/150

نر بالغ 4 ≤ ساله و مست

3

b2±2/11

c۳/۰±۱/۵

b1/0±5/3

b4/0±01/5

6/3±5/154

نر بالغ 4≤ ساله و غیرمست

4

c1/0±3/10

c۲/۰±۰/۵

b2/0±3/3

a5/0±6/5

6/4±2/151

SEM

 

۲۲۱/۰

۱۲۰/۰

۱۲۳/۰

۰۹۹/۰

۸۱/۲

P Value

 

۰۲۳/۰

۰۳۴/۰

۰۴۰/۰

۰۰۶/۰

۲۱۲/۰

کلاس شترهای تک کوهانه

تعداد نمونه

کلر

(mmol/L)

مس

(µg/100 ml)

روی

(µg/100 ml)

آهن

(µg/100 ml)

منگنز

(µg/100 ml)

سطح بحرانی¥

-

-

60

40

110

-

ماده کمتر از 6 ماه

9

8/1±2/115

c2/6±6/55

a6/4±3/42

c5/8± 5/125

6/0±3/2

نر کمتر از 6 ماه

9

2/1±4/115

c3/4±9/54

a5/6±6/43

c۰/9±6/126

3/0±1/2

ماده 12 – 6 ماه

9

6/1±6/112

bc4/5±8/57

a۳/۵±۴/4۱

c۰/10±۳/۱۲۸

5/0±4/2

نر 12 – 6 ماه

9

9/1±1/114

bc6/5±2/57

a۸/۳±۹/4۰

c3/7±2/129

4/0±3/2

ماده 4 – 1 ساله

9

۰/۲±6/111

b2/7±8/59

b2/5±4/38

b6/8±4/134

25/0±6/2

نر 4 – 1 ساله

9

1/2±8/113

b3/6±8/58

b8/4±9/37

a10±5/138

4/0±6/2

ماده بالغ 4 ≤ ساله

9

6/2±2/114

b9/4±9/59

b9/5±6/38

a9/8±1/140

5/0±4/2

ماده بالغ 4 ≤ ساله و آبستن

9

8/1±۰/۱۱۵

bc6/6±7/57

c6/4±2/34

a6/7±2/139

3/0±1/2

ماده بالغ 4 ≤ ساله و شیرده

9

3/2±4/112

b5/5±6/58

c2/5±1/35

ab8/8±۰/۱۳۷

4/0±2/2

نر بالغ 4 ≤ ساله و مست

3

2/2±1/114

a5/6±4/64

b2/3±1/39

a8/3±5/145

4/0±5/2

نر بالغ 4≤ ساله و غیرمست

4

6/1±6/113

b2/6±8/58

b4/3 ±4/38

a5/6±1/142

6/0±5/2

SEM

 

۸۸/۱

۲۵/۱

۴۰/۱

۱۶/۲

۳۲/۰

P Value

 

۳۱۱/۰

۰۱۲/۰

۰۲۷/۰

۰۳۲/۰

۱۰۰/۰

 

¥ McDowell  و همکاران (۱۹۸۵)

 

میانگین­ها در داخل هر ستون با حروف مختلف دارای اختلاف معنی­دار می­باشند (05/0>P).

 

  1. Abdalla, O.M., Wasfi, I.A. Gadir, F.A. (1988). The Arabian race camel normal parameters. I: Haemogram, enzymes and minerals. Comp. Biochem. Physiol. 90(2), 237-239. https://doi.org/10.1016 /0300-9629(88)911103. PMID:2900118
  2. Ahmed-Muna, M.M., Abead, S.M. Barri, M.E.S. (2003). Effect of physiological status on some macro minerals profile in the serum of female camels. J. Camel Pract. Res. 10 (2), 107-110. http://nexusacademicpublishers.com/uploads/files/JAHP_5_4_176-180.pdf
  3. Al-Busadah, K.A. (2003). Some aspects of calcium and magnesium metabolism in camel calves. J. Camel Pract. Res. 10(2), 111- 114.
  4. Al-Qarawi, A.A., Abdel-Rahman, H.A., El-Belely, M.S. El-Mougy, S.A. (2000). Age-related changes in plasma testosterone concentrations and genital organs content of bulk and trace elements in the male dromedary camel. Anim. Reprod. Sci. 62, 297–307. https://doi.org/10.1016/S0378-4320(00)00146-9. PMID: 10924832
  5. Al-Sultan, S.I. (2003). Studies of some normal biochemical parameters of Majaheem breed of camel (Camelus dromedarius) in Saudi Arabia. J Camel Pract Res. 10(1),79-80.
  6. Badiei, K., Mostaghni, K., Pourjafar, M. Parchami, A. (2006). Serum and tissue trace elements in Iranian camels (Camelus dromedarius). Comp. Biochem. Physiol. 15, 58–61. https://doi.org/10.1007/s00580-006-0610-x
  7. Bengouumi, M., Faye, B., Elkasmi, K. Trressol, J.C. (1995). Facteurs de variation des indicateurs plasmatiques du statut nutritionnel en oligo-element chez le dromadaire au Maroc. II. Effect d une complementation mineral. J. Anim. Husb. Vet. Med. Trop. Count. 48:227-280. file:///C:/Users/F/Downloads/9461-9462-2-PB.pdf
  8. Benjamin, R.W., Lavie, Y., Forti, M., Barkai, D., Yonatan R. Hefetz. Y. (1995). Annual regrowth and edible biomass of two species of Atriplex and Cassia sturtii after browsing. J. Arid Environ. 29, 63–84. https://doi.org/10.1016/S0140-1963(95)80065-4
  9. El Shaer, H.M. In: Öztürk, M., Waisel, Y., Khan, M.A. Görk, G. (2006). Halophytes as cash crops for animal feeds in arid and semi-arid regions. Biosaline Agriculture and Salinity Tolerance in Plants. Birkhäuser, Verlag, Switzerland, pp. 117-128. https://doi.org/10.1007/3-7643-7610-4_13. PMID: 29472908
  10. El Shatnawi, M.K.J Abdullah, A.Y. (2003). Composition changes of Atriplex nummularia L. under Mediterranean arid environment. Afr. J Range Forage Sci. 20, 253–257. https://doi.org/10.2989/10 220110309485823
  11. Elrayah, H.A., Barri, M.E.S. Abdelrahman, S.H. (2010). Trace elements level in camels (Camelus dromedaries) western Sudan (Kordofan state). J Camel Pract Res. 17(2), 263-267.
  12. El-Sheikh-Musa-Hago, T., Ahmed-Mustafa, M. Baraka, A. (2000). A note on the performance of Atriplex under different irrigation regimes on a saline clay soil of UK. J Agr Sci. 8 (2), 161-166. http://hdl.handle.net/123456789/2005
  13. Faye, B., Seboussi, R. Askar, M. (2005). Trace elements and heavy metals in healthy camel blood of United Arab Emirates. J Camel Pract Res. 12(1), 1-6.
  14. Khadjeh, G.H. (1998). Concentration of serum electrolytes in pregnant and non-pregnant Iranian one-humped camels (Camelus dromedaries). J Camel Pract Res. 5(2), 289-290.
  15. Liu, Z.P., Ma, Z. Zhang, Y.J. (1994). Studies on the relationship between sway disease of Bactrian camels and copper status in Gansu Province. Vet Res Com. 18, 251-260. https://doi.org/1 0.1007/BF01839191. PMID: 7831754
  16. Malcolm, C., Clarke, A., D’Antuono, M. Swaan, T. (1988). Effects of plant spacing and soil conditions on the growth of five Atriplex species. Agr Eco Environ. 21, 265–279. https://doi.org/10.101 6/0167-8809(88)90093-X
  17. McDowell, L.R. (1997). Minerals for grazing ruminants in tropical regions. Extension Bulletin. Animal Science Department, Center for Tropical Agriculture, University of Florida: 81pp. https://www.cabdirect.org/cabdirect/abstract/20073126802
  18. McDowell, L.R. (1985). Nutrition of grazing ruminants in warm climates. Academic press, INC. London LTD., UK.
  19. Miles, P.H., Wilkinson, N.S. McDowell, L.R. (2001). Analysis of minerals for animal nutrition research, 3rd ed. University of Florida, Gainesville, FL, USA, 119 pp.
  20. Mohamed, H.E. (2006). The zinc and copper content of the plasma of Sudanese camels (Camelus dromedarius). Vet Res Com. 28, 359–363. https://doi.org/10.1023/B:V ERC.0000035015 .96444.32. PMID: 15379430.
  21. Nazifi, S., Gheisari, H.R. Poorabbas, H. (1999). The influence of thermal stress on serum biochemical parameters of dromedary camels and their correlation with thyroid activity. Comp Haematol Int. 9, 49–54. https://doi.org/10.1007/BF02585522
  22. Nazifi, S., Saboorifar, M.H. Erjaee, H. Omidi, A. Khosravi, M. Haddadi, M. Niknam, H. (2016). Serum calcium, phosphorus, magnesium, 25-hydroxyvitamin D3 and parathyroid hormone values in male and female camels. Online J Vet Res. 20(11), 686-690. http://onljvetres.com/calciumcamelabs2016.htm
  23. NRC. 1996. Nutrient requirements of domestic animals. Nutrient requirements of beef cattle. 6th ed. National Research Council, National Academy of Science press, Washington, D.C.
  24. Parida, A.K Das, A.B. (2005). Salt tolerance and salinity effects on plants: a review. Ecotox. Environ Safe. 60, 324–349. https://doi.org/ 10.1016/j.ecoenv.2004.06.010. PMID: 5590011
  25. Rezakhani, A., Nazifi, S. Maghrebi, M. (1997). Studies on normal haematological and biochemical parameters of Turkman camel in Iran. J Camel Pract Res. 4(1), 41 – 44.
  26. Riasi, A., Danesh-Mesgaran, M., Stern, M.D. Ruiz-Moreno, M.J. (2012). Effects of two halophytic plants (Kochia and Atriplex) on digestibility, fermentation and protein synthesis by ruminal microbes maintained in continuous culture. Asian-Australasian J. Anim Sci. 25(5),  642–647. 10.5713/ajas.2011.11256. PMID: 25049608
  27. Saeed, A., Hussain, M.M., Khan, I.A., Chand, G. El-Yousuf, R.A. (2004). Effect of sex and age on blood biochemical profile in camel. J Camel Pract Res. 11(1), 73-77.
  28. Schillhorn-Van-Veen, T.W. Loeffler, I.K. (1990). Mineral deficiency in ruminants in sub sahran Africa: A review. Trop Anim Health Pro. 22, 197-205. PMID: 2219458
  29. Tatour, G. Idris, O.F. (1970). Studies of copper and iron metabolism in the camel fetus. Acta Vet Brun. 39, 397-403.
  30. Van Niekerk, W.A., Abubeker Hassen, P., Vermaak, J. Coertze, R.J. (2009). Influence of species/cultivar and season on the quality of Atriplex grown at different sites in South Africa. S. Afr. J Anim Sci. 39, 238-241.
  31. Wernery, U., Kinne, J. Abraham, A.A. (2002). Treatment of copper deficiency in two dromedary calves. J Camel Pract Res. 9(1), 83-84.
  32. Williams, T.R. (1972). Analytical methods for atomic absorption spectrophotometry (Perkin-Elmer Corp.). 49 (4), A250. https://doi. org/110.1021/ed049pA250.2
  33. Zandi Esfahan, E., Assareh, M.H., Jafari, M., Jafari, A.A., Javadi, S.A. Karimi, G. (2010). Phenological effects on forage quality of two halophyte species Atriplex leucoclada and Suaeda vermiculata in four saline rangelands of Iran. J Food Agr Environ. 8(3-4), 999-1003. https://doi.org/10.1234/4.2010.3490
  34. Zia-ur-Rahman., Ahmad, N., Bukharic, S.A., Akhtarb, N. Haq, I.U. (2007). Serum hormonal, electrolytes and trace element profiles in the rutting and non-rutting one-humped male camel (Camelus dromedarius). Anim Reprod Sci. 101(1-2), 172-178. 10.1016/j.anire prosci.2006.11.008. PMID: 17161564